Дипломатия ҳарбий кучдан устун – Қозоғистоннинг халқаро сиёсати бўйича эксперт фикри
Давлат яхлитлиги учун нафақат ички тинчлик, балки хорижий давлатлар – узоқ ва яқин қўшнилар билан ҳамкорлик ҳам муҳим. Шу ўринда Президент Қасим-Жомарт Тоқаев “Бизга ташқи душманлар ёки ички низолар керак эмас”, деган эди. Бу позицияни эгаллаган раҳбар халқаро майдонда қандай хабарлар билан чиқди ва қандай тадбирларда муҳим масалаларни кўтарди? Тоқаевнинг халқаро ҳамкорликдаги фаолияти бошқа президентлар фаолиятидан нимаси билан яхшироқ? Батафсил Kazinform агентлиги мухбирининг материалида ўқинг.
"Бизга ташқи душманлар ва ички низолар керак эмас"
Давлат раҳбари икки йил аввал чимкентликлар билан учрашганида ташқи сиёсатнинг аҳамияти, ички тинчликнинг афзалликлари ҳақида гапирган эди. Шунда Президент “ташқи сиёсатда бетараф позициямиз бор”, деди.
“Гигант давлатларнинг санкция қарама-қаршилиги вазиятни янада кескинлаштирмоқда. Бундай оғир даврда халқнинг бирдамлиги алоҳида аҳамиятга эга. Барака манбаи ҳамжиҳатликдадир. Бу сўзнинг замирига назар ташласак, фаровонлик иқтисод, ҳамжиҳатлик эса сиёсатдир. Юрт тинчлигини сақлай олсак, ўсамиз ва ривожланамиз. Бизга ташқи душманлар ва ички низолар керак эмас. Шунинг учун биз ташқи сиёсатда нейтрал позициямизни сақлаб қоламиз. Бу позиция халқаро ҳамжамият томонидан юқори баҳоланиб, мамлакатимизнинг олий манфаатларига мос келади. Ички сиёсатда эса бирдамлик ва тинчликка урғу беришимиз керак”, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
COVID-19, мамлакатдаги сиёсий инқироз, қўшниларнинг қуролли тўқнашуви қаторасига келди
Умуман олганда, кейинги 5 йил ичида ҳеч кимга осон бўлмади. COVID-19 пандемиясидан буён қўшни давлатлар ўртасидаги ҳарбий можаро ҳам атрофдаги давлатлар иқтисодиётига қаттиқ зарба бўлди. Бироқ Қозоғистон халқаро муносабатлардаги кўп векторли сиёсатини давом эттирмоқда. Шу муносабат билан Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти (ҚСТИ) Халқаро хавфсизлик бошқармаси бошлиғи Даурен Абен мамлакат дипломатиясининг асосий устувор йўналиши миллий манфаатларни ҳимоя қилиш эканини таъкидлади.
“Қасим-Жомарт Тоқаевнинг президентлик муддати бутун дунёда оғир даврни – COVID-19 пандемияси, мамлакатдаги сиёсий инқироз, Россия ва Украина ўртасидаги қуролли можаро, етакчи кучлар ўртасидаги қарама-қаршиликларни бошидан кечирди. Халқаро майдондаги беқарор вазият Қозоғистоннинг барқарор ривожланишига таҳдид солувчи мисли кўрилмаган муаммолар ва хавфларни келтириб чиқармоқда ва бу ҳолат узоқ давом этишини инкор этиб бўлмайди”, – деди Даурен Абен.
Ўз-ўзидан бошланган кўп векторли сиёсат
Бундай вазиятда Президент Тоқаев ўзи бошлаган кўп векторли сиёсатни давом эттирмоқда. Мамлакатнинг кўп векторли, мутаносиб ва прагматик дипломатиясининг асосий устувор йўналиши миллий манфаатларни ҳимоя қилиш бўлиб, у хавфсизлик, суверенитет, мустақиллик ва ҳудудий яхлитликни таъминлаш, иқтисодиётни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни яратишдан иборат.
Тоқаев президентлик даврида ташқи сиёсатнинг барча соҳаларида икки томонлама ва кўп томонлама муносабатларни кенгайтириш ва чуқурлаштиришга ҳаракат қилди.
Марказий Осиё билан ҳамкорлик
Маърузачининг сўзларига кўра, Президент Марказий Осиё давлатлари билан ҳар томонлама ҳамкорликни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратди. Бунинг натижасида қардош давлатлар билан сиёсий, савдо-иқтисодий, сармоявий, транспорт-коммуникация, сув-энергетика ва гуманитар соҳалардаги ҳамкорлик кенгаймоқда.
“Давлат раҳбари минтақа ўз муаммоларини мустақил ҳал этишга қодир эканига бир неча бор ишонч билдирган. Яқинда Сингапурда сўзлаган нутқида Марказий Осиё мамлакатлари ўсиш учун катта имкониятлар, жумладан, инсон капитали, табиий ресурслар ва транзит салоҳиятига эга эканлигини таъкидлаши бежиз эмас. Шу билан бирга, биргаликдаги саъй-ҳаракатлар туфайли Марказий Осиё бешлиги минтақадан ташқаридаги ҳамкорлар билан ҳамкорликнинг “МА+” форматини сезиларли даражада мустаҳкамлади”, – деди Даурен Абен.
Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ
Август ойида Астана шаҳрида Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг олтинчи маслаҳат учрашуви бўлиб ўтади. Унда “Марказий Осиё – 2040” минтақавий ҳамкорликни ривожлантириш стратегияси қабул қилиниши, шунингдек, ХХI асрда Марказий Осиёни ривожлантириш бўйича дўстлик, яхши қўшничилик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартномани имзолаш маросими якунланиши кутилмоқда.
Экспертнинг айтишича, бу саммит ўз мақсадига эришса, минтақани бирлаштириш борасидаги саъй-ҳаракатларга қўшимча туртки беради.
“Президент туркий дунё интеграциясини давом эттириш, шунингдек, Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ мамлакатлари ўртасидаги ўзаро манфаатли ҳамкорликни ривожлантириш, жумладан, Озарбайжон ва Арманистон ўртасида тинч музокаралар олиб бориш учун платформа яратишга катта эътибор қаратмоқда. Президент Қозоғистоннинг глобал ўйинчилар ўртасидаги зиддиятнинг иштирокчиси бўлиб қолмаслиги учун барча имкониятларни ишга солмоқда. Дунёнинг етакчи давлатлари билан мамлакатнинг олий манфаатларига жавоб берадиган прагматик алоқаларни давом эттириш унинг фаолиятининг муҳим йўналишларидан биридир. Ҳозирги ўта мураккаб геосиёсий вазиятда Россия, Хитой, АҚШ ва ЕИ билан стратегик шерикликни сақлаб қолишимиз Тоқаевнинг саъй-ҳаракатлари ўз самарасини бераётганидан далолат беради”, – дея қўшимча қилди спикер.
Тоқаевнинг БМТ Бош Ассамблеясидаги таклифлари
Бундан ташқари, Президентнинг БМТ Бош Ассамблеясининг йиллик сессияларида иштирок этиши ташкилот раҳбарияти унинг ташқи сиёсий ташаббуслари ва мамлакатдаги демократик ўзгаришларни қўллаб-қувватлаётганидан далолат беради.
“Тоқаев кўп томонлама платформаларда Қозоғистон номидан фаол дипломатия олиб боради. Мамлакатимиз Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 78-сессиясида БМТ Хавфсизлик Кенгашининг кенг қамровли ислоҳоти ва давлатларнинг адолатли мутаносиб вакиллиги ҳақида сўз юритди. Қозоғистон дипломатларининг саъй-ҳаракатлари ЕХҲТдаги мураккаб вазиятдан чиқишга ва ушбу ташкилотнинг қатор тузилмалари раҳбарларининг ваколатларини узайтириш бўйича консенсусга эришишга хизмат қилди”, – деди Даурен Абен.
Бундан ташқари, экспертнинг сўзларига кўра, Жаҳон иқлим саммитида мамлакат 2026 йилда БМТ доирасида минтақавий иқлим саммитини Қозоғистонда ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилганини маълум қилган. Ядро қуролини тақиқлаш тўғрисидаги шартномада иштирок этувчи давлатларнинг иккинчи конференциясида Қозоғистоннинг ядро қуроли синовлари қурбонларига ёрдам кўрсатиш ва радиация билан ифлосланган ҳудудларни тиклаш бўйича ташаббуси қўллаб-қувватланди. Шунингдек, Қозоғистоннинг доимий вакили Ядро қуролини тақиқлаш тўғрисидаги шартноманинг учинчи конференцияси раиси этиб сайланди.
Халқаро ташкилотларга раислик Қозоғистонга нима беради?
ҚСТИ эксперти Қозоғистон халқаро муносабатларидаги яна бир муҳим ҳолатни айтиб ўтди. Унинг сўзларига кўра, Қозоғистон ташқи сиёсий фаолиятининг яна бир кўриниши халқаро ва минтақавий ташкилотларга раислик қилиш орқали мамлакат ташқи сиёсати ва ташқи иқтисодий устувор йўналишларини илгари суриш бўлди.
“2024 йилда Қозоғистон қатор ташкилотлар – Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари кенгаши, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти, Туркий давлатлар ташкилоти, Коллектив хавфсизлик шартномаси ташкилоти ва Оролни қутқариш халқаро жамғармасига раислик қилади. Раислик Қозоғистонга хавфсизлик, ҳамкорлик ва ривожланиш бўйича глобал ва минтақавий кун тартибига таъсир ўтказиш имкониятини беради”, – дея қўшимча қилди у.
Бу йил 6 ташкилотга раислик қиладиган Қозоғистон халқаро майдонда нима таклиф қилиши мумкин?
Халқаро биохавфсизлик агентлиги
Шу муносабат билан биз экспертдан Давлат раҳбарининг жаҳон минбарларида қайси сўзларига алоҳида аҳамият бериш кераклиги ҳақида сўрадик. У биринчи навбатда БМТ Бош Ассамблеяси сессияларида Тоқаевнинг таклифларини тилга олди.
“Бирлашган Миллатлар Ташкилотини ислоҳ қилиш бўйича таклифлар билан бир қаторда, у инсоният олдида турган асосий муаммолар бўйича кенг қамровли халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган ғоялар ва ташаббусларни илгари суради. Қасим-Жомарт Тоқаев пандемия авжига чиққанида, 2020 йил сентябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясининг 75-сессиясининг умумий сиёсий мунозараларидаги видео нутқида БМТ Хавфсизлик Кенгашига ҳисобот берувчи махсус кўп томонлама орган – Халқаро биологик хавфсизлик агентлигини яратишни таклиф қилган эди. 2023 йил сентябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясининг 78-сессиясининг умумий мунозараларида Давлат раҳбари БМТ Хавфсизлик Кенгаши аъзоларини “ўрта кучлар” ва ривожланаётган давлатларни ҳам қамраб олиши учун кенгайтиришга чақирди, бу эса уларга глобал тинчлик ва хавфсизликни сақлашда янада кенгроқ имкон беради”, – деди Даурен Абен.
Шу билан бирга, Тоқаев ядро қуролидан фойдаланиш хавфи ортиб бораётганига эътибор қаратган ҳолда, БМТнинг 100 йиллиги муносабати билан 2045 йилгача қуролсизланиш ва уни тарқатмаслик соҳасида ядро қуролидан бутунлай воз кечишнинг янги механизми сифатида Стратегик режани қабул қилишни таклиф қилди.
Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича минтақавий марказни яратиш
Давлат раҳбари БМТ Бош Ассамблеясининг 2019 йил сентябрь ойида бўлиб ўтган 74-сессиясида Алмати шаҳридаги Халқаро ташкилотлар биноси негизида БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари минтақавий марказини ташкил этиш ташаббуси билан чиқди. Бу ташаббус Марказий Осиёнинг барча давлатлари ва Афғонистон томонидан тўлиқ қўллаб-қувватланмоқда. Биз экспертдан ушбу ташаббус Марказий Осиё ва Афғонистон учун қанчалик муҳимлигини сўрадик.
“Қасим-Жомарт Тоқаевнинг таъкидлашича, ҳозирги вақтда Марказий Осиё давлатлари олдида турган стратегик вазифалардан бири Афғонистонни минтақавий муносабатларга фаол жалб этиш ва бу мамлакатда давлатчилик шаклланишининг мураккаб жараёнини қўллаб-қувватлашдан иборат. Президент Афғонистоннинг келажакдаги барқарорлиги унинг иқтисодий ривожланишига боғлиқлигини бир неча бор таъкидлаган.
Марказий Осиё давлатлари ва Афғонистонга ёрдам кўрсатиш ваколатига эга бўлган БМТ Барқарор ривожланиш мақсадлари минтақавий марказининг Алматида ташкил этилиши нафақат минтақа давлатлари, балки бутун халқаро ҳамжамият манфаатларига мос келади.
Бу Марказий Осиё давлатларининг Кобул билан муносабатларини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтаради, Афғонистонга гуманитар ёрдам етказилишини оптималлаштиради, иқлим ўзгариши, Орол денгизи муаммоларини ҳал этиш, сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, чегараларни делимитация қилиш, минтақалараро савдони кенгайтиришга ёрдам беради, терроризм, экстремизм ва наркотик моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши курашда кўмаклашади. Бундай ўзаро ҳамкорлик Афғонистоннинг “очилиши” учун шарт-шароит яратишга ва бошқа масалалар, жумладан, гендер тенглиги ва аёллар ҳуқуқлари бўйича Толибон билан мулоқот бошланишига олиб келади”, – деди эксперт.
Тоқаев ҳарбий кучдан кўра дипломатияга устунлик беради
Мутахассис ўз нутқини сарҳисоб қилар экан, “Мамлакатимиз мустақиллик йилларида жаҳон майдонида масъулиятли, тинчликсевар ва ишончли ҳамкор сифатида ўзини намоён қила олди”, деган фикрни билдирди. Тоқаев эса тажрибали дипломат сифатида глобал нотинчлик ва геосиёсий беқарорлик шароитида халқаро ҳамжамият Қозоғистон каби мувозанатли ва конструктив сиёсат олиб борувчи давлатларга талабчан эканини тушунади. Даурен Абеннинг таъкидлашича, Президент халқаро ҳуқуқнинг устуворлигини, барча манфаатдор томонлар билан ўзаро манфаатли алоқаларни кенгайтиришни доимо биринчи ўринга қўяди.
“Қасим-Жомарт Тоқаев етакчи кучлар ўртасидаги рақобат можаролар чегарасига етиб бориши ва дунёни хавфли ўз-ўзини йўқ қилиш нуқтасига олиб бориши мумкинлигини тушунади, шу боис барча босқичларда дипломатиянинг ҳарбий кучдан устунлигини, мулоқотнинг устунлигини таъкидлайди. Шунинг учун Қозоғистон ядровий қуролсизланиш ва қуролларни назорат қилиш соҳасида фаол сиёсат олиб боради ва халқаро хавфсизликни мустаҳкамлаш ва можароларни бартараф этишга қаратилган янги ташаббуслар билан чиқишда давом этади”, – дея хулоса қилди Даурен Абен.
