Беш йил ичидаги ўзгаришлар: Фанга ажратилаётган маблағлар ўз самарасини бермоқдами
ASTANA. Kazinform – 2019 йил илм-фан ва таълим соҳасида ижобий ўзгаришларнинг бошланиши бўлди. Ўша йили “Алиппе” қозоқ мактабига қайтди ва “Уч устунли тил” тушунчаси боланинг ёшига қараб ўзгартирилди. Ўқитувчининг мақоми қонун билан белгиланди, ўқитувчиларнинг иш ҳақи амалда оширила бошланди. Ҳозирда олий таълим ва фанни алоҳида вазирлик, мактаб ва боғчаларни эса бошқа вазирлик бошқаради. Ана шундай салмоқли тенденциялар билан бошланган ислоҳотлар кейинги беш йилда мамлакат илм-фан соҳасини ривожлантиришга қандай туртки берганини кўриб чиқдик.
Фанга қанча маблағ ажратилди?
Ўтган йили илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларига бюджетдан 172,6 миллиард тенге маблағ ажратилди. Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, 2023 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти 120 триллион 561,1 миллиард тенгени ташкил этди, яъни давлат томонидан илмий лойиҳаларга ялпи ички маҳсулотнинг 0,14 фоизи ажратилди. Умуман олганда, бу кўрсаткич кейинги 5 йил ичида сезиларли даражада яхшиланди деб бўлмайди. 2019, 2022 йилларда илмий-тадқиқот лойиҳаларига ажратилган маблағлар миқдори ЯИМнинг 0,12 фоизини, 2020, 2021, 2023 йилларда эса 0,12 фоизни ташкил этди. Аммо шуни айтиш керакки, илм-фанга ажратилаётган маблағлар миқдори доимий равишда ошиб бормоқда:
- 2019 йилда 82,3 млрд тенге
- 2020 йилда 89 млрд тенге
- 2021 йилда 109,3 млрд тенге
- 2022 йилда 122 млрд тенге
- 2023 йилда 172,6 млрд тенге ажратилган.
7 йиллик концепцияга кўра, Фан ва олий таълим вазирлиги 2029 йилга бориб илм-фанга сарфланадиган маблағлар ялпи ички маҳсулотнинг 1 фоизигача босқичма-босқич оширилишини айтмоқда. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида 2029 йилда мамлакат ялпи ички маҳсулотини 450 миллиард долларга етказиш бўйича топшириқ берди. Амалдаги курсни ҳисобга олсак, 2029 йилга бориб илм-фанга бюджетдан ажратиладиган маблағлар миқдори 2,1 триллион тенгени ташкил қилиши керак.
Илмий даража учун мукофот қанча тўланади?
- 2024 йил 6 майда “Фан тўғрисида”ги ва “Таълим тўғрисида”ги қонунларга ўзгартишлар киритилиб, олий таълим муассасалари ва илмий ташкилотларда фаолият юритаётган олимларнинг илмий унвонлари учун қўшимча тўловлар миқдори 25, 42 ва 50 бир ойлик ҳисоб-китоб миқдоригача (БҲМ) оширилди.
- Илмий-тадқиқот ишлари билан шуғулланувчи фан номзоди илмий даражасига ва докторлик унвонига эга бўлган олимга қўшимча иш ҳақи сифатида 17 БҲМ (2024 йил индекси бўйича 62 764 тенге ҳисобида) тўланади.
- PhD илмий даражасига ва профессор (доцент) илмий унвонига эга; Докторлик даражасига ва профессор (доцент) илмий унвонига эга бўлган олимга 25 БҲМ (92 300 тенге) тўланади.
- Фан доктори илмий даражасига ва доцент унвонига эга бўлган олимга 42 БҲМ (155 064 тенге) миқдорида қўшимча маош тўланади.
- Шунингдек, фан номзоди илмий даражасига ва профессор илмий унвонига эга бўлган, фан номзоди илмий даражасига эга бўлган фан доктори илмий даражасига ва мутахассислиги бўйича профессор илмий унвонига эга ва фан доктори илмий даражаси ва профессор унвонига эга бўлган олимлар учун 50 БҲМ (184 600 тенге) миқдорида қўшимча тўлови белгиланади.
Қанча ихтиро халқаро патент олган?
“Статистикада мамлакатнинг ихтирочилик фаоллиги коэффициенти ҳар 1 миллион аҳолига тўғри келадиган патентлаш идорасига келиб тушган талабномалар сонига қараб белгиланади”, – дея тушунтирди вазирлик.
Миллий интеллектуал мулк институти маълумотларига кўра, бу кўрсаткич 2021 йилда – 41,28, 2022 йилда – 42,39 ва 2023 йилда – 45,77 ни ташкил қилган.
“Миллий интеллектуал мулк институтининг йиллик ҳисоботига кўра, 2021 йилда Patent Cooperation Treaty шартномага мувофиқ халқаро патент олишга 31 та, 2022 йилда 24 та, 2023 йилда эса 26 та талабнома берилган. Евроосиё патент конвенциясига кўра, 2021 йилда 81 та, 2022 йилда 78 та, 2023 йилда 103 та талабнома берилган. Патент кооперацияси тўғрисидаги шартнома тартибига мувофиқ ягона халқаро талабномани топшириш орқали талабнома берувчи дунёнинг кўплаб мамлакатларида ўз ихтироларининг ҳимоясини таъминлаши мумкин. Евроосиё патент конвенцияси, ўз навбатида, жисмоний ва юридик шахсларга ягона Евросиё патенти асосида ўз ихтиролари ва саноат намуналарига бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имконини беради”, — дейилади вазирлик жавобида.
Қозоғистоннинг саноат мулки объектларига 2021 йилда 12 761 та, 2022 йилда 12 099 та, 2023 йилда эса 13 270 та ҳужжат берилган.
Илм-фан тижоратлаштириляптими?
Илм-фан жамғармаси томонидан ўтказилган тижоратлаштириш лойиҳалари бўйича грант танловларидан ўтган 5 та лойиҳанинг савдоси 1 миллиард тенгедан ошди. Улар орасида 4 та лойиҳанинг фан-техника тараққиётига қўшган умумий ҳиссаси 72,5 млрд тенге бўлган. Ушбу маблағлар савдо кўрсаткичлари, шунингдек, молиялаштириш, солиқ тўловлари, сотиб олинган ускуналар ва роялтиларни ўз ичига олади.
“Юқори технологияли маҳсулотларни сотишдан тушган жами даромад 33,7 миллиард тенгени ташкил этди, 1763 та иш ўрни яратилди, бюджетга 7,8 миллиард тенгедан ортиқ солиқ тушди, 9,7 миллиард тенге қўшимча молиялаштириш жалб этилди. Агар 534 миллион тенге роялти (муаллифлик гонорар – таҳр.) тўланган бўлса, 20,8 миллиард тенгега асосий капитал сотиб олинди”, — дейилади вазирлик хабарида.
Давлат 2023-2025 йилларга мўлжалланган тижоратлаштириш лойиҳаларини қўллаб-қувватлаш учун 62,1 миллиард тенге ажратади.
Қозоғистонлик олимларнинг ишларидан бошқалар фойдаланяптими?
Илмий фаолиятни халқаро миқёсда баҳоловчи Web of Science негизидаги InCites аналитик тизими мавжуд. Бу тизим алоҳида илмий ташкилотлар ва мамлакатларнинг нашриёт фаолияти ва илмий самарадорлигини қиёсий таҳлил қилиш имконини беради. InCites (Clarivate Analytics) маълумотларига кўра, қозоғистонлик олимлар 2019-2023 йилларда халқаро нашрларда 21 506 та иш чоп этган. Уларнинг 63,83 фоизига бошқалар мурожаат қилган.
2019-2023 йилларда Қозоғистон нашрлари ва улардан иқтибослар кўрсаткичлари:
Энди олимлар орасида бошқалар кўпроқ келтирганлар кимлар, деган саволга жавоб топишга ҳаракат қилайлик. Фан ва олий таълим вазирлиги бу борада Хирш индексини дунёдаги энг машҳур илмий кўрсаткич деб ҳисоблайди. Чунки бу индексда нашрлар сони ҳам, уларга берилган ҳаволалар ҳам ҳисобга олинади.
2019-2023 йилларда Web of Science журналида энг кўп нашр қилган ва Хиршнинг юқори кўрсаткичини олган 9 нафар қозоғистонлик олим:
- Исахов Алибек – нашр рақами 227 / H-Index - 37
- Здоровец Максим - 245 37
- Бакенов Жумабай - 102/26
- Артём Козловский - 150/23
- Давлетов Қайрат - 47/23
- Юлия Семенова - 59/17
- Саппаров Арман - 26/15
- Александр Колесников - 36/15
- Сарсенбекули Бауиржан - 33/15.
Web of Science халқаро маълумотлар базасига кўра, сўнгги беш йилда қозоғистонлик олимларнинг илмий ишларига 107 690 та ҳавола қилинган. Scopus халқаро маълумотлар базасига кўра, сўнгги беш йилда қозоғистонлик олимларнинг илмий ишларига 305 837 та ҳавола қилинган.
Scopus маълумотлар базасида h-index энг юқори бўлган 10 нафар қозоғистонлик олим:
Турар жой танқислиги қачон йўқолади?
2023-2029 йилларда олий таълим ва фанни ривожлантириш концепциясида ҳар йили 10 минг ўринли ётоқхоналар фойдаланишга топширилиши кўзда тутилган. Бу ишлар 2018 йилдан буён амалга оширилиб, шу йиллар давомида 50 966 ўринли 211 та ётоқхона фойдаланишга топширилди. Улардан 34 минг 296 ўринли 128 ётоқхона олий таълим муассасалари талабалари учун, 16 минг 670 ўринли 83 ётоқхона коллеж талабалари учун мўлжалланган.
Минтақалар бўйича тақсимот қуйидагича:
- Алматида 9239 ўринли 37 та ётоқхона,
- Астанада 9030 ўринли 37 та ётоқхона,
- Чимкентда 6003 ўринли 20 та ётоқхона,
- Туркистон вилоятида 2963 ўринли 14 та ётоқхона,
- Жамбил вилоятида 2388 ўринли 12 та ётоқхона,
- Атирау вилоятида 2162 ўринли 12 та ётоқхона,
- Абай вилоятида 2834 ўринли 11 та ётоқхона,
- Қарағанди вилоятида 1662 ўринли 10 ётоқхона
- Шарқий Қозоғистон вилоятида 2478 ўринли 8 та ётоқхона,
- Қизилўрда вилоятида 1882 ўринли 7 та ётоқхона,
- Манғистау вилоятида 1650 ўринли 6 та ётоқхона,
- Павлодар вилоятида 1825 ўринли 6 та ётоқхона,
- Жетису вилоятида 948 ўринли 6 та ётоқхона,
- Ақмола вилоятида 1404 ўринли 5 та ётоқхона,
- Ақтўбе вилоятида 1330 ўринли 5 та ётоқхона,
- Қостанай вилоятида 1196 ўринли 5 та ётоқхона,
- Алмати вилоятида 454 ўринли 4 та ётоқхона,
- Ғарбий Қозоғистон вилоятида 994 ўринли 4 та ётоқхона,
- Шимолий Қозоғистон вилоятида 524 ўринли 2 та ётоқхона.
2024 йилда 10576 ўринли 27 та ётоқхона (жумладан, олий таълим муассасалари талабалари учун 8543 ўринли 20 та ётоқхона, коллеж талабалари учун 2003 ўринли 7 та ётоқхона) фойдаланишга топширилиши режалаштирилган.
2024 йил 1 август ҳолатига кўра, 4650 ўринли 17 та ётоқхона:
- Туркистон вилоятида 370 ўринли 3 та ётоқхона
- Жамбил вилоятида 100 ўринли 1 ётоқхона
- Атирау вилоятида 490 ўринли 1 ётоқхона
- Павлодар вилоятида 189 ўринли 1 ётоқхона
- Алмати шаҳрида - 1040 ўринли 4 та ётоқхона
- Чимкент шаҳрида – 930 ўринли 3 та ётоқхона
- Астана шаҳрида - 1207 ўринли 3 та ётоқхона
- Қостанай вилоятида 324 ўринли 1 ётоқхона фойдаланишга топширилди.
Ёш олимларнинг ипотекаси
2023 йилда Фан ва олий таълим вазирлиги ва «Отбасы банк» АЖ ўртасида 2023-2027 йилларга мўлжалланган ёш олимларга кредитлар бериш дастури бўйича ҳамкорлик тўғрисида битим имзоланган эди. Ушбу шартнома доирасида ёш олимларга 5,6 миллиард тенгелик 290 кредит ажратилди. Хусусан, 2023 йилда - 104 та, 2024 йилда - 186 та ипотека. Кейинги транш 2025 йилда тақсимланиши керак.
Ушбу дастур иштирокчиларига қуйидаги талаблар қўйилади:
- максимал миқдор 20 миллион тенгегача;
- муддат - 8 йилдан ошмайди, 11 йилдан ортиқ бўлмаган муддатга, кейин уй-жой кредитига ўтказиш амалга оширилади;
- фоиз ставкаси - йиллик 5%;
- дастлабки тўлов - шартнома суммасининг 10% дан 50% гача.
Қозоғистонда берилган дипломлар нечта давлатда амал қилади?
Қозоғистон Лиссабон конвенциясини ратификация қилди. Ушбу Конвенцияни имзолаган 55 та давлат (45 та Европа давлати ва 10 та Европа Иттифоқига аъзо бўлмаган давлатлар, шу жумладан АҚШ) бир-бирининг таълим натижаларини тан олишга рози бўлди. Мазкур ҳужжат Қозоғистондаги аккредитациядан ўтган олий таълим муассасаларида ўқиган фуқароларга дипломларини нострификациялаш имконини беради ва бунинг натижасида уларга ўқишни давом эттириш ёки ундан ишга жойлашиш учун фойдаланиш имконини беради.
"Келешек" лойиҳаси - бу болалар таълимига сармоя
Вазирлик “Келешек” ягона ихтиёрий жамғарма тизими масалалари бўйича Қозоғистон қонунларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритувчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқди.
"Келешек" тизими олдида учта асосий вазифа турибди, улар:
- таълим олиш имкониятларини кенгайтириш;
- давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг барча чора-тадбирларини ягона тизимга жамлаш;
- ҳар бир ота-она ўз фарзанди учун эрта ёшдан бошлаб ўрганиш траекториясини яратиши мумкин бўлган тизимни яратиш.
"Келешек" тизимида йиғилган маблағдан фойдаланишнинг бир нечта механизмлари тақдим этилган:
- тўплашни давом эттириш;
- ўз жамғармаларини учинчи шахсга ўтказиш;
- таълимнинг бошқа босқичларига ўтказиш;
- уй-жойга сарфлаш.
Бу қонун лойиҳаси ҳозирда Мажилисда.
Фанлар академияси
2022 йилда Миллий фанлар академиясига давлат мақоми қайтарилди. Аниқроқ айтадиган бўлсак, академия Ҳукумат қарори билан устав капиталида давлатнинг юз фоиз иштироки бўлган нотижорат акциядорлик жамияти сифатида ташкил этилган.
2023 йил 27 мартдан эса академиянинг расмий номи ҳужжатларда Президент ҳузуридаги “Қозоғистон Республикаси Миллий фанлар академияси” нотижорат акциядорлик жамияти деб ёзиб қўйилди.
Таълим кредити
Жорий йилда давлат таълим кредитини бериш тартиби тасдиқланди. Ушбу турдаги кредит қуйидаги мезонларга мувофиқ берилади:
- олий таълимнинг таълим дастури бўйича Олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълимнинг таълим дастурларини амалга оширувчи таълим ташкилотларида Қозоғистон Республикаси ҳудудида олий маълумотни қисман тўлаш учун таълим грантлари эгаларига;
- доимий даромад манбаи бўлган камида битта Қозоғистон Республикасининг меҳнатга лаёқатли фуқаросини кафолатлаган номзодга берилади. Ушбу мезон этим ва ота-она қарамоғисиз қолган болалар тоифасига кирувчи қарз олувчиларга тааллуқли эмас;
- таълим жамғармаси бўйича рўйхатдан ўтган шартнома ёки Олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълимнинг таълим дастурларини амалга оширувчи таълим ташкилотларида ўқишнинг бутун даври учун таълим хизматлари умумий қийматининг камида ўн фоизи миқдорида жамғариб бориладиган жамғариб бориладиган таълим жамғармаси суғуртаси шартномасига эга бўлган номзодларга берилади.
Шундай қилиб, бу йил педагогика ва ижтимоий фанлар, журналистика ва ахборот таълим дастурлари гуруҳларида тақдим этилади.
