АI жанг майдонидаги савдо тўсиқлари ва тенгсизлик ҳақида
ASTANA. Kazinform — Экспертлар, таҳлилчилар ва Қозоғистон IТ-ҳамжамияти вакиллари бир овоздан сунъий интеллектни ривожлантириш рақобатбардош давлатлар пулига йўлланма бўлиши мумкин, деган фикрда. Аммо бу катта таваккалдир, чунки илғор давлатлар билан бирга қолиш ниҳоятда қийин, деб хабар беради Кazinform таҳлилий шарҳловчиси Владимир Курятов.
Бизда ўзимизнинг микроэлектроникамиз, яримўтказгичлар ишлаб чиқаришимиз, юқори ўтказиш қобилияти ва хотирага эга чиплар йўқ – бу соҳани ривожлантириш учун жуда муҳим бўлган нарсалардир. Сунъий интеллект технологиялари билан боғлиқ экспорт эса қаттиқ назорат остида. Бу тушунарли, чунки геосиёсий носозликлар ва бугунги кунда технологик ривожланиш соҳасида жанглар аллақачон олиб борилмоқда.
Замонавий урушда иссиқ нуқталардан ўтган жангчи учувчисиз самолётнинг ишлашини мукаммал даражада ўзлаштирган йигитга қараганда анча самаралидир. Яқин келажакда, футурологлар айтганидек, сунъий интеллект генералларни алмаштириши мумкин. Аммо бу, эҳтимол, тасаввур қилиш мумкин бўлган энг ёмон сценарийдир.
Бир вақтлар чипларни бепул сотиш энди савдо тўсиқлари билан ўралганлиги ажабланарли эмасми? Чип сотиш тақиқланган ёки чекланган мамлакатлар рўйхати тузилди. Глобал савдо занжирлари бузилмоқда. Кўпгина давлатлар ўзларининг умумий технологик устунлигини сақлаб қолишга ҳаракат қилиб, тобора кўпроқ "қўғирчоқ" қилмоқдалар, бу эса ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги тафовутни янада оширади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Антониу Гутерриш 2024 йил сентябрь ойида Хитойга ташрифи чоғида таъкидлаганидек: “АI салоҳиятлари ниҳоятда нотекис тақсимланган. Бугунги кунда сунъий интеллектнинг салоҳияти кам сонли мамлакатлардаги бир нечта кучли компанияларда тўпланган. Кўпгина мамлакатлар АI воситаларига киришда жиддий муаммоларга дуч келишмоқда. Унинг салоҳиятидан чинакам фойдаланиш учун халқаро ҳамкорлик ва бирдамлик зарур”.
Шунинг учун "жанглар" нафақат жанг майдонида, балки иқтисодий ўлчамда ва дипломатик майдонда ҳам олиб борилмоқда. Худди шу Хитой бугунги кунда машинани ўрганиш учун мўлжалланган энг сўнгги чипларнинг асосий етказиб берувчиси бўлган технология гиганти Nvidiaга қарши чиқмоқчи.
Дунёнинг кўплаб мамлакатлари микроэлектрониканинг суверенитетидан хавотирда. Аммо ҳамма ҳам керакли технологик жараёнларни энг қисқа вақт ичида тузатиш учун куч ва имкониятларга эга эмас. Кейин эса дипломатия ёрдамга келади.
БМТ ҳузурида сунъий интеллект бўйича юқори даражадаги маслаҳат органи ташкил этилди. Сунъий интеллектнинг хавф-хатарларини бартараф этиш ва унинг трансформацион салоҳиятидан ҳамма фойдаланишини таъминлаш учун глобал ҳаракатлар режаси эълон қилинди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси томонидан 2024 йил 22 сентябрда қабул қилинган “Келажак учун пакт” резолюцияси доирасида Глобал рақамли келишув тақдимоти бўлиб ўтди, унинг мақсадларидан бири сунъий интеллектга нисбатан халқаро тартибга солишни кучайтиришдан иборат.
Аммо БМТ механизмлари универсал бўлса-да, бир хил геосиёсий қарама-қаршиликлар туфайли улар ҳар доим ҳам самарали эмас. Лекин биз шу ерда ва ҳозир ривожланишимиз керак. Ҳар қандай кечикиш оқибатларга олиб келади.
Қозоғистонда сунъий интеллектни ривожлантириш ҳақида гап кетганда, мамлакатимиз IТ-ҳамжамияти вакиллари асосий муаммолардан бири сифатида савдо тўсиқларини номлайдилар.
—Ишлаб чиқувчи сифатида мен сунъий интеллектни амалга оширишимиз мумкин бўлган баъзи ускуналарнинг ҳаддан ташқари тартибга солинишидан хавотирдаман, — дейди NU ҳузуридаги Смарт тизимлар ва сунъий интеллект институти (ISSAI) ташқи алоқалар ва маҳсулот бўйича директор ўринбосари, катта таҳлилчи Мадина Абдураҳмонова.
Унинг сўзларига кўра, бизнинг мамлакатимиз ва дунёнинг аксарият давлатлари маълум чипларни олиш учун қўшимча рухсат талаб қилинишига дуч келишмоқда. Технологиядан фойдаланишни сунъий равишда чеклаш тенгсизликни келтириб чиқаради. Мисол тариқасида эксперт 100 минг график картани ҳеч қандай муаммосиз сотиб олган америкалик бизнесмен Илон Маскни келтирди.
- Унда ҳеч қандай муаммо йўқ! Худди шу нарса OpenAI билан содир бўлади. Улар биринчи бўлиб Nvidiaдан янги чиплар ва серверларни олишади. Шунга кўра, улар маълум бир афзалликларга эга. Бу менинг дастурчи сифатидаги қарашим, — дея изоҳ берди Мадина Абдураҳмонова.
Унинг фикрига кўра, мамлакатда сунъий интеллектни ривожлантириш марказлари мавжуд бўлса, бу муҳим эмас.
— Масалан, Европа ҳақида гапирадиган бўлсак, Францияда жуда кучли марказлар жойлашган. Meta, Mistral AI ва бошқа компаниялар мавжуд. Шунга кўра, бу мамлакатларда академик муҳит ва технология гигантлари ўртасида мувозанат мавжуд бўлса, бу осонроқ, — деди эксперт.
Сунъий интеллектни ривожлантириш учун ҳисоблаш қувватининг мавжудлиги энг муҳим нуқталардан биридир, дейди 7GENERATION компаниясининг маълумотларни қайта ишлаш бўлими бошлиғи Артём Ричко.
Ушбу муаммони ҳал қилиш учун иккита вариант мавжуд. Биринчиси, тайёр серверларни сотиб олиш бўлиб, улар долларда етти рақамга тушиши мумкин. Машинани ўрганишда эса кластер ёндашувларини ҳисобга олсак, бу ҳақиқатан ҳам жуда қиммат "завқ" ҳисобланади. Аммо пулга эга бўлиш ҳам муаммони ҳал қилмайди, чунки ҳисоблаш қуввати бозорида катта талаб ва маълум даражадаги монополия мавжуд, чунки бу соҳадаги асосий ишлаб чиқарувчилардан бири Nvidia ҳисобланади.
— Афсуски, Қозоғистонда янги омил қўшилди. Геосиёсий вазият туфайли Nvidia бизга ҳисоблаш қувватини экспорт қилиш бўйича чекловларни кенгайтирди. Лекин мен биламанки, давлат бу масалани ҳал қилмоқда, — деди Артём Ричко.
Хусусан, гап ҚР Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат вазирлиги орқали олинаётган Nvidia чипларини Қозоғистонга етказиб бериш бўйича АҚШ экспорт лицензияси бўйича музокаралар ҳақида бормоқда.
Қозоғистонда сунъий интеллектни ривожлантиришнинг кейинги босқичи кўп жиҳатдан ушбу музокаралар самарадорлигига боғлиқ. Бу ерда эса муваффақиятга умид бор, чунки бизнинг ҳисоблаш қувватини етказиб беришга бўлган талабимиз "иккита туб" га эга эмас. Чиплардан фойдаланиш имкон қадар шаффоф бўлади.
Бизга ўйин қоидалари керак
Бироқ, ҳисоблаш қуввати соҳасида муҳим инфратузилманинг мавжудлиги сунъий интеллектнинг ривожланишини фақат давлат секторида секинлаштиради, бу ерда маълумотларнинг тарқалиши қабул қилиниши мумкин эмас. Ахир, учинчи томон ChatGPTдан фойдаланиш маълумот тешиги бўлиб, у орқали биз барча маълумотларни ўтказиб юборамиз. Бу эса аллақачон АI суверенитети масаласи ҳисобланади.
Бироқ, Қозоғистон стартаплари учун серверларнинг етишмаслиги муаммо эмас, чунки булутли провайдерлар мавжуд. Натижада Қозоғистонда бу соҳадаги илғор маҳсулотлар аллақачон яратилган. Айни пайтда биринчи маҳаллий unicorn (бир миллиард АҚШ долларидан ортиқ бозор баҳосини олган стартап-компания – муаллиф эслатмаси) бўлиш ҳуқуқи учун курашаётган кўплаб ёш ва амбицияли компаниялар бор.
Аммо бу йўналишдаги ишни жадаллаштириш учун Қозоғистон яна бир муҳим қадамни қўйиши керак: бозорда ўз ёғида пиширмаслик, балки инвесторларни жалб қилишга ҳаракат қилиш учун “ўйин қоидалари”ни яратиш. Шу нуқтаи назардан, Парламент Мажилиси сунъий интеллектни тартибга солувчи қонун лойиҳаси устида ишламоқда.
—Рақамли қонунчиликнинг ўзига хос жиҳатлари бор ва асосий хусусият шундаки, қонун ҳар доим технологияга амал қилади, - дейди Мажилис депутати Екатерина Смишляева. - Биринчи навбатда технология келади. У қандайдир тарзда ижтимоий муносабатлар тизимида белгиланади ва кейин биз уни қандай тартибга солиш кераклигини кўриб чиқамиз.
Депутатнинг сўзларига кўра, бутун дунё сунъий интеллектни тартибга солишга жуда эҳтиёткорона муносабатда. Аввалига улар меъёрий ҳужжатларни қабул қилишга уринмадилар, улар асосан ахлоқий меъёрлар, келишувлар ёки тушунчалар эди.
Глобал меъёрий ҳужжатни киритишга биринчи бўлиб Европа Иттифоқи журъат этди. Европа Иттифоқи, шунингдек, махфийлик учун ChatGPT стандартини қабул қилишда кашшоф бўлган. Умуман олганда, агар халқаро ҳамжамият ҳақида гапирадиган бўлсак, ягона меъёрий ҳужжатлар мавжуд эмас. Нега?
—Дунёдаги ҳеч бир мамлакат технологик пойгада ютқазишни истамайди, — деб тушунтиради Екатерина Смишляева. — Агар биз қандайдир халқаро актни имзоласак ва у бизни баъзи масалаларда чеклаб қўйса, ҳатто бу ахлоқий масалалар бўлса ҳам, демак, биз технологияларни ривожлантиришда маълум даражада чекланиб қоламиз. Бироқ, ҳуқуқий тартибга солиш ҳам сунъий интеллектдан фойдаланиш хавфсизлиги нуқтаи назаридан, ҳам глобал инвестицияларни жалб қилиш нуқтаи назаридан жуда муҳимдир.
Агар бизда аниқ ўйин қоидалари бўлмаса, ҳеч бир инвестор мамлакатимизга келмайди, чунки ҳеч ким ўз пулини хавф остига қўйишни истамайди. Ахир, эртага бу қоидалар ишлаб чиқилиши мумкин ва инвестор ўз бизнес модели билан уларга мос келмайди.
—Яна бир жиҳат шундаки, Қозоғистонда сунъий интеллектдан фойдаланадиган кўплаб ечимлар тўхтатиб қўйилган, чунки ҳамма ҳудудлар ҳам ушбу технологияларни қонуний тартибга солинмасдан фойдаланишга қабул қилишга тайёр эмас, — деди Екатерина Смишляева. — Ушбу лойиҳаларнинг аксарияти “пилот режимида”. Корхоналар Ҳукумат тизимидан фарқли ўлароқ, айниқса, соғлиқни сақлаш каби юқори хавфли соҳаларда сунъий интеллектдан фойдаланишлари мумкин. Шу сабабли, биз экспертлар ҳамжамиятининг ёрдами билан технологияларни ривожлантириш, хавфсизликни таъминлаш ва ўйиннинг аниқ ва тушунарли қоидаларини белгилаш имконини берадиган қулай қонунни ишлаб чиқамиз деб умид қиламиз.
Депутат таъкидлаганидек, кўплаб давлатлар ушбу соҳага сармоя жалб қилиш мақсадида “тартибга солувчи ўлжа” яратмоқда. Ва бир жойда, аксинча, улар "винтларни маҳкамлашмоқда". IТ соҳаси жуда мослашувчан бўлгани учун, ишлаб чиқувчилар бир юрисдикциядан бошқасига ўтишади. Шунинг учун жуда эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиш керак.
Парламент қозонида “пиширилган” яна бир муҳим қонун - бу Рақамли Кодекс мамлакатни рақамлаштиришнинг асосий тамойилларини ўзида мужассамлаштиради.
Унинг асосий мақсади нима? Бу рақамли технологияларни, жумладан, сунъий интеллектни тартибга солишга янги ёндашувларни амалга ошириш имконини беради, фуқаролар ва бизнес учун хавфсиз ва қулай рақамли муҳитни яратади.
Истиқболли эшитилади. Аммо, ҳар қандай меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатда бўлгани каби, биз учун бу ўзгариш қабул қилиниши мумкин бўлмаган жойда рақамли алгоритмлар одамларнинг ўрнини босадиган маълум бир чизиқни кесиб ўтмаслик керак.
— Корпорацияларнинг овози аллақачон пайдо бўлиб, қарорлар машина томонидан қабул қилинадиган мутлақо ибтидоий вазиятлар борлигини айтади. Ва улар таклиф қиладилар: келинг, эътироз билдириб бўлмайдиган қарорларнинг айрим тоифаларини ажратиб кўрсатайлик. Аммо бу огоҳлантириш қўнғироғидир. Эртага исталган тоифани танлаб, биз баҳслашмаслик учун қулай бўлган қарорларни қўшишни бошлаймиз. Бундай прецедентлар аллақачон мавжуд. Бу биз ҳозир ишлаётган Рақамли Кодекс учун саволдир. Саноат қонунларида тартибга солувчи қоидаларни белгилайди, агар қарор комиссия томонидан қабул қилинган бўлса, у ҳолда Маъмурий процессуал кодексига мувофиқ апелляция тартибида кўриб чиқилиши мумкин, аммо агар у автоматлаштирилган қарор бўлса, у ҳолда қайта кўриб чиқилмайди. Бироқ, бу Конституцияга бевосита зиддир. Бизнинг асосий позициямиз шундан иборатки, ҳар доим қарорларга эътироз билдириш тартиби бўлиши керак, — деди Екатерина Смишляева.
Сунъий интеллект янги воқеликка эшикдир. Аммо, бошқа ҳар қандай буюк ихтиро каби, у "қоронғу томон" тарафидан қўлланилиши мумкин. Бугун биз янги технологиялар сайёрамизнинг ахборот майдонини қандай ўзгартираётганини кўриб турибмиз. "Ҳақиқатнинг емирилиши" мавжуд. Баъзи нейрон тармоқлар сохта нарсаларни яратиш учун воситага айланади, бошқалари эса уларни аниқлаш билан шуғулланади. Фантаст ёзувчилар башорат қилганидек, машиналар машиналарга қарши уруш олиб бормоқда.
Бундай вазиятда одам ўзининг танқидий фикрлаш қобилиятига таяниши керак, чунки давлат томонидан тартибга солиш ёрдам бермайди. Дунёда суверен Интернет деган нарса йўқ. Бу глобал ечимлар керак, лекин бу ерда, биз кўриб турганимиздек, ҳамма нарса нозик бизнес жараёнларига тушади.
Нимадир қилинмоқда, албатта. Қозоғистон сунъий интеллект тўғрисидаги қонун лойиҳаси доирасида сунъий интеллект томонидан яратилган контентни ёрлиқлашни жорий қилишни режалаштирмоқда. Айрим таклифлар Microsoft каби технология гигантларидан келади. Аммо умуман олганда, бу соҳада ҳуқуқий тартибга солиш бошланғич босқичда.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистон сунъий интеллектни жорий этишга тайёрлик бўйича 50 та давлат қаторига кирди.
Шунингдек, Президент топшириғига биноан Қозоғистонда сунъий интеллектни ривожлантириш бўйича кенгаш ташкил этилиши маълум қилинди.
