Афғонистон трафиги: Толибон наркотик каналларини йўқ қила оладими
ASTANА. Кazinform — БМТ маълумотларига кўра, героин ва метамфетамин ишлаб чиқариш бўйича етакчи бўлган Афғонистонда тўрт миллионга яқин наркоман бор. Бундан ташқари, ушбу мамлакатдан ишлаб чиқарилган гиёҳванд моддалар ноқонуний экспортга йўналтирилади.
Шу муносабат билан биз энг йирик наркотик тарқатувчи канал муаммоси ва Толибон ҳаракатининг трафикни тўхтатиш учун қандай курашаётгани ҳақидаги маълумотларни оммага тақдим этишга қарор қилдик.
Умуман олганда, гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариш ва уни жаҳон бозорига олиб чиқиш муаммоси Афғонистонда доимо можаролар билан бирга келган. Шу билан бирга, 1970 йиллардаги инқилобларни, 1980-2020 йилларда хорижий кучларнинг кириб келиши ва ички низоларни қайд этиш мумкин. Бундай низолар ва урушлар марказий ҳокимиятни заифлаштирди. Кўкнори уни етиштирган деҳқонлардан тортиб, савдогарлар, транспортчилар ва дала командирларига “енгил даромад” олиб келган.
Дарҳақиқат, гиёҳвандлик муаммоси марказий ҳукуматнинг қатъий позицияси, унинг мамлакатдаги ва ички провинциялардаги вазиятни назорат қилиш салоҳияти билан боғлиқ. Шу нуқтаи назардан қараганда, Толибон Афғонистонда кейинги 45 йил ичида мамлакатнинг аксарият қисми устидан ҳокимиятни қўлга киритган биринчи ҳукуматдир. Бироқ уларга қарши ҳаракат қилаётган ички кучлар ҳам бор. Шу билан бирга, 1996-2001 йилларда Толибонга қарши курашган собиқ ҳукумат ва Шимолий альянснинг айрим вакилларини ҳам айтиб ўтиш жоиз. Бироқ, Толибон мамлакатнинг барча ҳудудларини назорат қилади ва улар назорати остида бўлмаган ҳудудлар мавжудлиги ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.
Толибоннинг муваффақияти
Бу ҳолатда афюн ишлаб чиқаришни тақиқлаш Толибоннинг марказий ҳукумат салоҳиятидан фойдаланиш имкониятини намойиш этади. Агар улар гиёҳванд моддаларни бутунлай тақиқласалар, бу Толибоннинг қудратини яққол намоён қилади. Шу сабабли, бу уларнинг давомий бошқаруви учун муҳим момент, деб айтиш мумкин.
Толибон илк бор 2000-2001 йилларда ҳокимият тепасида бўлганида наркотик ишлаб чиқаришни тақиқлашга ҳаракат қилган. Ўшанда афюн майдонлари 10 баробарга, яъни 80 минг гектардан 8 минг гектарга қисқарган. Шундан сўнг бир килограмм гиёҳванд модда 100 доллардан 750 долларга кўтарилди. Улар 2021 йил августида ҳокимиятга қайтганларида, Афғонистон энди афюн ишлаб чиқарувчи мамлакат бўлмай қолишини дарҳол эълон қилишди. Бу ҳақда 2021 йил 18 август куни Толибоннинг расмий вакили Забиулла Мужоҳид маълум қилди. Шу муносабат билан у Афғонистон бу соҳада халқаро ҳамжамиятнинг ёрдамига муҳтож бўлишини таъкидлади. 2022 йилнинг 3 апрелида ҳаракатнинг юқори раҳбари Ҳайбатуллоҳ Охундзода бутун Афғонистон бўйлаб кўкнори етиштиришга қатъий тақиқ қўйилганини эълон қилди. Шунинг учун расмий позиция аниқ белгиланган.
Аввалига Толибон тезкор натижаларга эриша олмади. 2022 йилда афюн майдонлари 32 фоизга ошиб, 233 минг гектарга етади. Шу билан бирга, унинг нархи бир йил ичида уч баробарга ошди. БМТнинг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси маълумотларига кўра, 2023 йилда бу майдонлар 233 минг гектардан 10,8 минг гектарга қисқаради. Ташкилот бу маълумотларни сунъий йўлдош тасвирлари асосида эълон қилди.
Эронга қаратилган канал
Умуман олганда, Толибон афюн майдонларини йўқ қилаётгани ҳақида кўплаб маълумотлар мавжуд. Бундан ташқари, улар Эрон полицияси билан ҳамкорликда наркотик моддалар савдосига қарши операция ўтказмоқда. Афғон афюни ва ундан ишлаб чиқарилган героин Эрон учун жуда жиддий муаммо ҳисобланади.
Гиёҳванд моддалар аввал ҳам Эрон ва Афғонистон чегарасидан ўтиб келган, баъзида контрабандачилар билан тўқнашувлар ҳам бўлган. Албатта, бу ҳолатга Афғонистондаги марказий ҳукуматнинг заифлиги сабаб бўлди. Энди вазият Толибоннинг наркотикларга қарши сиёсати туфайли бироз ўзгарганга ўхшайди.
2022 йил август ойида Эрон чегарачилари Афғонистон кўмагида чегарада 1,4 тонна афюн мусодара қилган эди. Бир ой олдин 800 килограмм опий, гашиш ва бошқа гиёҳванд моддалар аниқланган. Шу боис Афғонистонда афюн ишлаб чиқариш ва ташиш тобора қийинлашиб бормоқда.
Марказий Осиёга транспорт йўналиши
Аммо бу ижобий ўзгаришларга қарамай, Афғонистонда гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариш давом этмоқда. Буни йирик миқёсдаги наркотик моддаларнинг ноқонуний айланишига оид маълумотлар тасдиқлайди. 2023 йил сентябрь ойида Тожикистон президенти Эмомали Раҳмон Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг йиғилишида 2022 йилда чегарада 5 тонна наркотик моддалар мусодара қилинганини айтган эди.
2023 йил декабрь ойида Гиёҳванд моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши курашиш бўйича Марказий Осиё минтақавий маркази директори Атагелди Язлиев тегишли маълумотларни тақдим этиб, Марказий Осиё мамлакатларида мусодара қилинган гиёҳванд моддалар миқдори 2022 йилга нисбатан 100 фоизга ошганини маълум қилди. Унинг сўзларига кўра, у аввалроқ Афғонистонда тўпланган захирадан етказилган ёки гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариш давом этмоқда.
2024 йил август ойида Қозоғистон чегарачилари Ўзбекистон билан чегарада, яъни Туркистон вилоятида 775 килограмм героин мусодара қилингани ҳақида хабар берган эди.
Албатта, гиёҳванд моддалар савдосининг фақат маълум бир қисми аниқлангани аниқ.
Умуман олганда, ҳар йили гиёҳвандлик воситаларининг 50-65 фоизи Марказий Осиё орқали ўтаётгани маълум қилинди. Ҳозир вазият қандайлигини аниқ айтиш қийин. Афғонистонда Толибон афюнни тақиқлаганидан кейин метамфетамин ишлаб чиқариш сезиларли даражада ошгани хабар қилинади. Ушбу дори Қозоғистон ҳудуди орқали ўтиши мумкин.
Бир томондан, Афғонистонда афюн ишлаб чиқариш камайиб бормоқда ва буни БМТ бошқармаси билвосита маълумотлар билан тасдиқлади. Бошқа томондан, Афғонистонга қўшни мамлакатларда наркотик моддалар ишлаб чиқариш давом этмоқда, деган фикр ҳам бор, чунки чегарада ноқонуний маҳсулотлар олиб қўйилгани ҳақида хабарлар ҳамон мавжуд.
Бундан ташқари, афғон наркотикларининг асосий бозорлари муаммоси мавжуд. Эрон, Европа, Марказий Осиё ва бошқа мамлакатларда гиёҳвандлар бор. Уни ишлаб чиқариш ҳажмининг кескин пасайиши нархларнинг ошишига ва маҳсулот танқислигига олиб келиши керак. Аммо бу ҳолат ҳали тасдиқланмаган.
Толибон тақиқланишидан олдин ишлаб чиқарилган дори-дармонларнинг олдинги захираси ҳали ҳам етказиб берилаётган бўлиши мумкин. Бироқ, Толибон Афғонистоннинг айрим ҳудудларини назорат қилмайди, деган аргумент бор.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Толибонда замонавий бюрократик давлатлардагидек полиция тизими шаклланмаган.
Ҳар ҳолда, Толибон гиёҳванд моддаларга қарши курашда маълум ишларни амалга оширди. Бироқ улар ўз қарорини бутун мамлакат бўйлаб амалга ошириш имкониятига эга эмаслиги аниқ. Шунинг учун бу мамлакатда баъзи одамлар кўкнори етиштиради ва метамфетамин ишлаб чиқаради ҳамда уни бутун дунёга жўнатади. Бу Толибоннинг куч марказларидан узоқда, яъни қаровсиз ҳудудларда содир бўлиши мумкин.
