Янги йил - янги қоидалар: қозоғистонликлар нимага тайёр бўлишлари керак
ASTANA. Kazinform – Ҳукумат иқтисодий ислоҳотлар дастурини амалга ошириш бўйича аниқ чора-тадбирларни тасдиқлади. Улар орасида кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш, инвестиция муҳитини яхшилаш ва мамлакатдаги иқтисодий вазиятни барқарорлаштиришга қаратилган тузатишлар мавжуд. Янги йилда ушбу ташаббуслар қандай натижа беради? Kazinformнинг таҳлилий шарҳловчиси буни мутахассислар билан биргаликда ўрганади.
Янги иқтисодий йўналиш: ўсиш, инфляция, даромад
Қўллаб-қувватлаш чораларининг асосий йўналишларига тўхталиб ўтамиз, биринчи навбатда, АИ-92 бензини ва дизель ёқилғиси нархининг ошишига, шунингдек, коммунал хизматлар тарифларига мораторий жорий этилди. Соддалаштирилган декларация асосида махсус солиқ режимидан фойдаланишга чекловлар бекор қилинди. Шундай қилиб, тақиқланган фаолият турлари сони 44 тагача қисқартирилди. 1 январдан бошлаб кичик ва ўрта бизнесга нисбатан солиқ текширувлари, камерал текширувлар ва суд даъволари тўхтатилади. Фуқаролар учун автомобилларни лизингга бериш механизми жорий этилиши эълон қилинди. Бундан ташқари, ипотека кредитларини қўллаб-қувватлаш мақсадида «Наурыз» ва «Наурыз-Жұмыскер» уй-жой қурилиш жамғарма тизимига ажратилган маблағлар 500 миллиард тенгегача оширилади.
Иқтисодчи Айбар Олжаев шошилинч чоралар сабабини қуйидагича тушунтирди.
“Ҳозир Ҳукумат бюджетдан маблағ ажратиб, қурилиш ишларини олиб бориш, кўприклар қуриш орқали иқтисодий фаолликни ошириш йўли билан ўсишга эришмоқда. Бироқ бу қисқа муддатли таъсирга эга ва инфляциянинг ошишига олиб келади. Бензин ва ёқилғи нархларининг эркин бозорга чиқарилиши, тарифларнинг оширилиши ва қўшимча қиймат солиғининг жорий этилиши инфляцияга олиб келадиган омиллардир. Шунинг учун Ҳукуматнинг бу чоралари иқтисодиётни тўғрилашга қаратилган”, — деди Олжаев.
Молиявий экспертнинг сўзларига кўра, Ҳукумат ва Сенатнинг яқинда бўлиб ўтган муҳокамаларидан сўнг, кейинги уч йилга мўлжалланган иқтисодий йўналиш аста-секин аниқ бўлиб бормоқда. 2026-2028 йилларга мўлжалланган макроиқтисодий барқарорлаштириш ва аҳоли фаровонлигини ошириш дастури, республика бюджети ва умумий трансфертлар тўғрисидаги қонун лойиҳалари ушбу янги йўналишнинг асосини ташкил этади.
Ҳокимият тармоқлари ўртасида узоқ муҳокамалардан ўтган ҳужжат мамлакат иқтисодиётини "қатъий бюджет - мақсадли инфляция - ўсиб бораётган даромад - мустаҳкамланган минтақалар" формуласи бўйича ривожлантиришга қаратилган. Ҳукуматнинг асосий ваъдаси ҳар йили 5% иқтисодий ўсиш ва аҳоли даромадларининг ўсишига эришишдир.
Солиқ қоидаларидаги ўзгаришлар бизнесга нима олиб келади?
Президент фармонидан сўнг, Ҳукумат солиқ ва бюджет ислоҳотларини ҳам кўриб чиқди ва бизнес секторини қўллаб-қувватлаш бўйича янги қарорлар қабул қилди. Асосий янгилик шундаки, кичик ва ўрта бизнес солиқ текширувлари ва камерал назоратдан озод қилинади.
Молия вазири ўринбосари Ержан Биржановнинг сўзларига кўра, бу тадбиркорларга янги қоидаларга мослашиш имконини беради.
“Янги йилдан бошлаб янги тизим ишга туширилади. Камерал текширувлар, ҳисоботларни мувофиқлаштириш бўлмайди. Бироқ, норезидентлар бу имтиёздан фойдаланмайдилар”, – деди Биржанов Мажлисда.
Ҳозирда Қозоғистонда 2,38 миллион кичик ва ўрта бизнес рўйхатга олинган, улардан 2,18 миллиони амалда фаолият юритмоқда. Ялпи ички маҳсулотдаги кичик ва ўрта бизнеснинг улуши 39% ни ташкил қилади.
Шу билан бирга, иқтисодчи Бауржан Исқақов ушбу қарор минтақавий ривожланиш ва рақобатбардошликка ижобий таъсир кўрсатишини таъкидлади.
“Солиқ текширувларининг вақтинча тўхтатилиши тадбиркорларга ўз бизнесларини кенгайтириш имконини беради, маъмурий тўсиқлар камаяди ва бизнесни ривожлантириш учун қулай шароитлар яратилади. Натижада, бу минтақавий ривожланиш суръатларини тезлаштиришга ёрдам беради”, – деди Исқақов.
Сенат депутати Бибигул Жексенбайнинг сўзларига кўра, бошқа ўзгаришлар бизнеснинг эркин ривожланишига йўл очади ва тадбиркорларга молиявий юкни камайтиради.
“Соддалаштирилган солиқ асосан кичик бизнесни, айниқса, чўнтаклари кам бўлганларни қўллаб-қувватлашга қаратилган эди. Маҳаллий дўконлар, сартарошхоналар, устахоналар ва кичик кафелар ушбу имтиёздан фойдаланиб фаолият юритиб келган. Бироқ, вақт ўтиши билан баъзи йирик бизнес тармоқлари – улгуржи савдо, қурилиш, консалтинг, IТ – “кичик бизнес” номи билан ушбу режимга киришди. Эндиликда Ҳукумат бу тизимни тартибга келтириб, енгиллаштирилган солиқни аниқ кичик бизнесга қайтарадиган қилиб қўйишни асосий мақсад сифатида қўймоқда”, – дейди сенатор.
Депутат таъкидлаганидек, аҳоли билан бевосита ишлайдиган дўконлар, бозорлар, кафелар ва дорихоналар аввалги соддалаштирилган солиқ тизимида қолади. Шу билан бирга, нозик соҳалар ҳам четда қолмайди. Улар орасида болалар боғчалари, спорт ва санъат клублари, тил курслари соддалаштирилган тизим бўйича ишлашда давом этади. Бу турдаги хизматлар ҳар бир оиланинг ҳаёт сифатига бевосита таъсир қилади, шунинг учун солиқ имтиёзлари нафақат иқтисодий, балки ижтимоий ёрдамнинг ҳам белгисидир.
Қоидадаги ўзига хосликлардан бири — эндиликда тадбиркор келаси йил 1 апрелгача асосий солиқ қарзини тўласа, пеня ва жарималардан озод қилинади. Бироқ “ҳеч қандай назорат бўлмайди” деган гап нотўғри. Мутахассислар жиноят иши қўзғатилган тақдирда ёки солиқ тўловчининг илтимосига биноан текшириш ўтказиш ҳуқуқига эга.
Субсидияланган ипотека ва қурилиш бозорини қўллаб-қувватлаш стратегияси
Ҳукумат уй-жой бозорининг барқарорлигини эътиборсиз қолдирмади. Натижада, аҳолига бериладиган ипотека кредитлари ҳажми икки бараварга ошиб, 500 миллиард тенгега етади. Кредитлар «Наурыз» ва «Наурыз-Жұмыскер» дастурлари орқали берилади ва машҳур «Әскери баспана» дастури қайта ишга туширилади.
«Әскери баспана» дастури доирасида ҳар йили камида етти минг ҳарбий хизматчи оиласига янги қурилган уй-жойлардан ташқари, иккиламчи бозорда квартира сотиб олиш имкони берилади. Илгари 15 мингдан ортиқ ҳарбий оила дастур орқали уй-жой шароитларини яхшилаган эди. Дастурнинг қайта ишга туширилиши ҳар йили етти минг янги ҳарбий хизматчига уй-жой сотиб олиш имконини беради. Мутахассисларнинг фикрича, бундай қадам нафақат ижтимоий барқарорликни мустаҳкамлайди, балки қурилиш бозорини ҳам рағбатлантиради.
Уй-жой бозорида нархлар барқарорлигини таъминлаш учун Ҳукумат қурилиш компаниялари билан сотиб олиш шартномаларини тузиш механизмини жорий этди. Шунга мувофиқ, қурилишчилар уч йил давомида квартира нархини ўзгаришсиз сақлайди. Мутахассислар таъкидлаганидек, бундай усул нархнинг ўсишига йўл қўймайди ва аҳолига арзон турар жойга эга бўлиш имкониятини оширади.
Иқтисодчи Расул Рисмамбетовнинг сўзларига кўра, ипотека кредитлари ҳажмини ошириш уй-жой бозорига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин, бироқ маълум хавфлар ҳам мавжуд.
“Ипотека кредитлари ҳажмининг ошиши уй-жой нархларининг ошишига олиб келиши мумкин. Агар кўплаб аҳоли бир вақтнинг ўзида кредит олиб, уй-жой сотиб олишни фаол равишда бошласа, бозор талаби кескин ошади ва нархларнинг ошиши хавфи мавжуд. Шунинг учун қурилиш компаниялари ўзларининг молиявий аҳволи ҳақида шаффоф бўлишлари муҳимдир. Улар квартиранинг нархи ва унинг маржасини аниқ кўрсатиб, адолатли нарх сиёсатини олиб боришлари керак”, - дейди эксперт.
Унинг сўзларига кўра, шунга ўхшаш вазиятлар бошқа мамлакатларда ҳам содир бўлган. Масалан, Жанубий Кореяда янги қурилган уй сотиб олган шахс камида икки йил яшашга мажбур, бу эса спекуляцияни чеклашга қаратилган чора.
“Дастурларнинг асосий мақсади нархларни назорат қилиш эмас, балки уй-жойга бўлган талабни тўғри йўналтиришдир. Шунинг учун, чегирмада фақат унга ҳақиқатан ҳам муҳтож бўлган фуқаролар иштирок этиши ва спекулятив ҳаракатлардан қочиш керак”, – деди у.
Лизинг: автомобиль арзонлашдими?
1 декабрдан бошлаб Қозоғистонда автомобилларни лизинг орқали сотиб олиш мумкин. Лизинг — бу узоқ муддатга автомашина, ускуна ёки техника ижараси тизими, яъни компания мулкни сотиб олиб, уни маълум бир муддатга фойдаланишга беради. Ижарачи мулкдан ойлик ёки шартномавий тўловларни амалга ошириш орқали фойдаланади. Муддат тугагандан сўнг, учта вариант кўриб чиқилади: мулкни тўлиқ сотиб олиш, уни қайтариш ёки янгисига алмаштириш. Содда қилиб айтганда, лизинг - бу автомобиль кредити ва ижаранинг комбинацияси, лекин баъзан пастроқ бошланғич тўлов ва мослашувчан шартлар билан.
Иқтисодчи Бауиржан Исқақовнинг сўзларига кўра, унинг асосий афзаллиги ойлик тўловларнинг пастлигидир.
“Автокредитда тўлов транспорт воситасининг тўлиқ қийматига қараб ҳисобланади, лизингда эса амортизация ҳисобга олинади. Бу ойлик тўловни 15-30% га камайтириш имконини беради. Бироқ, умумий харажат шартнома ва комиссияларга қараб 5-10% га юқори бўлиши мумкин, бироқ узоқ муддатда бу фарқ сезилмайди”, - дейди у.
Мажлис депутати Олжас Қуспеков оддий одамлар учун автомобиль кредити олиш қийинлигини эслатди.
“Кўпгина қозоғистонликлар учун автомобиль сотиб олиш - катта молиявий юкдир. Ҳамма ҳам қиммат кредит ололмайди ёки дастлабки тўловни йиғиш учун йиллар керак бўлади. Биз бу масалани икки йил олдин кўтарган эдик ва энди у амалда амалга оширилмоқда”, - деди депутат.
Депутатнинг сўзларига кўра, дастлаб автомобилни узоқ муддатга дастлабки тўловсиз бериш кўзда тутилган эди, бироқ компаниялар ўз шартларини қўйишлари мумкин.
“Биз автомобилни нафақат бойлар, балки оддий фуқаролар учун ҳам қулай қилишимиз керак. Бу йўналишдаги ишлар келгуси йилда ҳам жадал давом этади”, - деди Олжас Қуспеков.
Эксперт Бауржан Исқақов автомобиль харидорлари учун қарз юкламаси коэффициентлари 2026 йил охиригача қўлланилмаслигини таъкидлади.
“Бу молиялаштириш имкониятларини кенгайтиради, бироқ ойлик тўлови катта бўлган кредит олиш хавфини оширади. Шунинг учун қозоғистонликлар кредит миқдори учун жавобгар бўлишлари керак”, – дейди у.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, янги йил бошида кредит бозори секинлашиши мумкин. Бироқ, уй-жой ва транспортга талаб юқори, шунинг учун бозор тўлиқ "музлаб қолмайди". Бундан ташқари, имтиёзли дастурлар вазиятни барқарорлаштиришда муҳим рол ўйнаши мумкин.
Муаллиф: Молдир Снадин