Tasqyn тизими 251 дарёнинг сув сатҳини назорат қилади
ASTANA. Kazinform – Қозоғистоннинг айрим ҳудудларида сув тошқини хавфи сақланиб қолмоқда. Ўтган йили кенг кўламли сув тошқини содир бўлганда, офатларнинг олдини олиш учун ахборот тизимини яратиш ғояси илгари сурилган эди. Шу тариқа мутахассислар баҳорги тошқинларни башорат қилувчи Tasqyn тизимини ишлаб чиқдилар. Kazinform мухбири Айжан Серикжанқизи янги тизим билан танишди.
Бу ҚР Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг қўмондонлик маркази. Ҳозир бу ерда сув тошқинларига қарши штаб ишламоқда. Турли давлат органлари вакиллари йиғилиб, сув тошқини хавфи бўйича биргаликда қарор қабул қилишади. Бунга “Қазгидромет” давлат корхонаси маълумотлари, Сув ресурслари ва ирригация вазирлигининг TALSIM модели, тўртта вазирлик томонидан ишлаб чиқилган Tasqyn тизими ёрдам бермоқда.
“Tasqyn ахборот тизими ўтган йилги сув тошқинидан кейин пайдо бўлган ғоя. Ўтган йили жуда юқори тезликда сув тошқини содир бўлганда, давлат идоралари бундай умумий ахборот тизимини яратиш ғоясини илгари сурдилар. Tasqyn дастлаб Шарқий ва Марказий Қозоғистондаги кичик ҳудудларда илмий ишлар асосида ишлаб чиқилган модель эди. Уни ўтган йилнинг май ойида бошлаб, йил охирида ишлаб чиқаришга топширдик. Шундай қилиб, энди Tasqyn тизими аҳоли пунктларининг сунъий йўлдош суратларини, "Қазгидромет", Сув ресурслари вазирлиги ва глобал GloFAS модели маълумотларини тўплайди ва ҳар куни 251 гидростанция, яъни 251 дарёнинг сув даражасини кузатиб боради”, – дея тушунтирди «Қазақстан Ғариш Сапари» Миллий компанияси” АЖ Фазовий маълумотларни таҳлил қилиш департаменти директори Берик Рахимжанов агентлик мухбири билан суҳбатда.
Унга кўра, 251 гидростанция бўйлаб 330 дан ортиқ аҳоли пунктлари мавжуд. Улар Фавқулодда вазиятлар вазирлиги томонидан аниқланган 1223 та сув тошқини хавфи мавжуд аҳоли пунктлари қаторига киради. Ҳар йили сув тошқини хавфи бўлган аҳоли пунктлари аниқланиб, прогнозга мувофиқ ўзгартирилади. Айни пайтда ахборот тизими 251 та гидротехника станцияси бўйича маълумотларни тақдим этмоқда.
Бундан ташқари, Tasqyn ва GloFAS халқаро сув тошқини прогнозлаш тизими интеграциялашган. GloFAS дунёнинг қайси ҳудудлари хавф остида эканлигини ва сув тошқинлари қачон содир бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Мисол учун, ушбу GloFAS тизими ўтган йилги сув тошқинларини башорат қилишда 80-85% аниқ эди. Мутахассиснинг фикрича, жорий йилда кўриб чиқилаётган ҳудудлардаги сув кўрсаткичлари GloFAS тизимидаги натижага ўхшаш.
“Tasqyn тўртта манбадан маълумот олади ва барча маълумотларни таққослайди. Ахборот манбалари бир-бирини тўғрилайди, яъни сув сатҳининг баландлиги ва максимал сув вақти тахмин қилинади. Бу давлат органларининг бир-бири билан келишилган ҳолда қарор қабул қилишидир. Биз ҳаммамиз турли соҳалардаги мутахассислар келишиб олишлари керак бўлган умумий вақтни белгилаймиз. Шундан кейингина ушбу ҳудудда хавф ҳолати аниқланиб, ўша ҳудуд раҳбариятига хабар юборилади”, – дейди Б.Рахимжанов.
Ўз навбатида, аҳоли пунктлари кутилаётган чора-тадбирлар тўғрисида ҳисобот бериб, ўз фикр-мулоҳазаларини билдиради. Бу чора-тадбирларнинг аксарияти ўтган йили амалга оширилган. Ўтган йили сув босган қишлоқлар тўғонлар қуриб, сув оқадиган йўлларни тозалаган. Рақамли ахборот тизими эса қўшимча прогнозлар беради ва сув тошқини даврининг хавфсиз ўтишида иштирок этади.
Tasqyn тизими қўшни давлатларнинг ГЭСларини назорат қилмайди, лекин улардан сув етказиб бериш режаси ҳам ҳисобга олинади. Масалан, Россия ҳудудидаги сув ҳавзаларидан сув истеъмол қилишнинг кунлик режаси мавжуд. Натижада, мутахассислар, масалан, Орал шаҳрида юқори сув сатҳининг қайси куни содир бўлишини тахмин қилишлари мумкин. Қозоғистон халқаро шартномалар доирасида Хитой, Россия ва Марказий Осиё давлатлари билан сув тошқини ҳақида шошилинч маълумот алмашади.
Бироқ, Tasqyn тизимининг сел башоратини ҳар ким ҳам кўра олмайди. Маърузачи буни долзарблиги ҳар куни ўзгариб турадиган ахборотнинг сезгирлиги билан изоҳлади.
“Бу ерда ҳар бир партиянинг ўз вазифаси бор. «Қазақстан Ғариш Сапари» тизим интегратори бўлиб, биз Tasqyn тизимини ишлаб чиққанимиздан сўнг, кейинги давлат идоралари унга махсус логин ва пароль ёрдамида кириши ва ишлаши мумкин. Чунки сиз тушунганингиздек, бу маълумотлар жуда нозик. Чунки сув сатҳининг баландлиги ва уни истеъмол қилиш миқдори фақат мутахассислар томонидан муҳокама қилиниши керак. Агар дуч келган киши нотўғри хулоса чиқариб, уни интернетга жойлаштирса, бу салбий ижтимоий таъсирга олиб келиши мумкин. Шунинг учун бу фақат мутахассислар учун, мутахассислар муҳокама қилади ва бир қарорга келади”, – дейди лойиҳа муаллифи.
Сув ресурслари вазирлиги маълумотларига кўра, ҳозирда Ғарбий ва Қостанай вилоятларида сув тошқинларининг хавфли даври якунланди. Шимолий, Марказий ва Шарқий ҳудудларда қор эриши давом этмоқда. Тизим эса йил давомида ишлашда давом этади.
“Сув тошқинларидан ташқари ёздаги қурғоқчилик муаммоси ҳам бор. У ҳар йили жорий қилинади, ёз, қиш, баҳор, куз. Ушбу маълумотлар бизга ҳар бир кўл ва дарё учун қисқа ва узоқ муддатда яхши башорат қилишимизга ёрдам беради. Масалан, мамлакатимизнинг энг катта муаммоси Оролнинг тортилиши. Тошқин маълумотлари туфайли келгуси йилларда бошқа дарё ва кўлларни таҳлил қилиш ва яхши устунлик бериш мумкин. Ҳозирги асосий мақсад – ҳар бир дарё, кўл ва сув ўтиш жойларига датчикларни жойлаштириш ва сувнинг ўлчов даражаси ёки сув ҳажми бўладими, тўлиқ маълумотларни тўплаш. Умумий тизим ўз самарасини кўрсатди”, – дейди Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги Рақамлаштириш бошқармаси бош эксперти Алихан Салимжанов.
Айтиш жоизки, ҳудудларда сув тошқини хавфини камайтириш бўйича ишлар қизғин давом этмоқда. 1 мартдан буён Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ва маҳаллий органлар томонидан 2 миллион куб метрдан ортиқ сув тортилиб, 500 мингга яқин қоп ва 42 минг тонна инерт материал ётқизилди. Тадбирлар доирасида 800 километрдан ортиқ ариқлар тозаланди.
Сув ресурслари вазирлиги эса сел сувини қабул қилиш учун республиканинг шимолий, ғарбий, шарқий ва марказий ҳудудларидаги йирик сув ҳавзаларидан сув жўнатмоқда. Мамлакат шарқи ва жанубидаги сув омборларида сув сатҳи 80 фоиздан ошди.