Тарихдан янги қадриятларгача: Туркий учрашувда нималар муҳокама қилинади
ASTANA. Kazinform – Кўҳна қитъадаги туркий давлат – Венгрияда Туркий давлатлар ташкилотининг норасмий саммити бўлиб ўтади. Учрашувда Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев ҳам иштирок этади. Умуман олганда, сўнгги 16 йил ичида мазкур халқаро ташкилот фаоллашиб, жаҳон сиёсий майдонида эътиборни ўзига қарата бошлади. Кейинги учрашувда қандай мавзулар муҳокама қилиниши мумкин? Kazinform таҳлилий шарҳловчиси ушбу мавзуни чуқур ўрганди.
Ташкилотнинг "олтин қозиғи"
Аввало, туркий мамлакатларни тарих ва маданият, шунингдек, иқтисод бирлаштирганини ҳисобга олиш керак. Ҳозирда ташкилотга 5 та аъзо давлат – Қозоғистон, Туркия, Озарбайжон, Ўзбекистон ва Қирғизистон киради. Венгрия, Туркманистон ва Шимолий Кипр Турк Республикаси кузатувчи мақомига эга. Шу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, ташкилот аъзолари ва кузатувчилари билан бирга ялпи ички маҳсулоти тахминан 2,2 триллион долларни ташкил этади. Энг каттаси Туркия (1340 миллиард доллар), Қозоғистон иккинчи ўринда туради (292,5 миллиард доллар).
Туркий Давлатлар Ташкилотига аъзо давлатларнинг иқтисодий суръати ва даражаси қандай? Бу саволга келганда, ҳар бир давлатга алоҳида эътибор қаратишимиз мумкин. Масалан, Туркия катта иқтисодиётга эга давлат. Бу мамлакат ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги ва хизмат кўрсатиш соҳаларида яхши ривожланган. Туркиянинг минтақавий ва глобал савдо алоқалари туркий давлатлар ўртасида иқтисодий восита бўлиб хизмат қилмоқда.
Қозоғистон МДҲдаги яна бир йирик иқтисодиётдир. Мамлакат иқтисодиёти асосан нефть, газ ва фойдали қазилмаларга асосланган. Қозоғистон “Ўрта йўлак” орқали логистика маркази сифатидаги ролини ошириш ниятида.
Озарбайжон иқтисодиёти нефть ва газ экспортидан катта фойда олади ва у Евроосиё транспорт коридорининг муҳим қисми сифатида ривожланмоқда.
Ўзбекистон иқтисодиётида қишлоқ хўжалиги ва тўқимачилик саноати муҳим ўрин тутади. Айни пайтда иқтисодиётни диверсификация қилишга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилмоқда.
Яна икки давлат, Туркманистон газ экспортига, Қирғизистон эса қишлоқ хўжалиги ва гидроэнергетикага қарамдир.
Кузатувчи мамлакат Венгрия кучлироқ иқтисодий кучга эга ва Европа Иттифоқи билан яқин иқтисодий алоқаларга эга, бу эса ташкилотнинг Европа бозорига киришини осонлаштиради.
Энди асосий фикрлардан бирига келсак. Илгари Туркий давлатлар ташкилоти доирасида туркий давлатлар ўртасида иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш мақсадида Туркий давлатлар сармоя фондини ташкил этиш таклифи илгари сурилган эди.
Ушбу жамғарма аъзо давлатлар ўртасида йирик лойиҳаларни молиялаштириш, иқтисодиётни диверсификация қилиш ва минтақавий инфратузилмани яхшилашга қаратилган. Жамғармани ташкил этиш ташаббуси дастлаб Туркий кенгашнинг 2019 йилги саммитида кўтарилган, кейинроқ ҳар бир давлат уни қонун билан ратификация қилиб, дастлабки бадалларини киритган.
Жамғарма транспорт, логистика, энергетика, қишлоқ хўжалиги ва туризм соҳаларида муҳим лойиҳаларга сармоя киритишга йўналтирилади. Бу аъзо мамлакатлар иқтисодиётини ривожлантириш ва улар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашга хизмат қилади. Кичик ва ўрта корхоналарни қўллаб-қувватлаш орқали у янги иш ўринлари яратиш, ижтимоий барқарорлик ва инновацияларга ҳисса қўшиши мумкин.
Инвестицион фонднинг устав капитали 500 миллион долларни ташкил этади. Ташкилотга аъзо беш давлат 70 миллион доллардан (350 миллион доллар) ҳисса қўшади ва акциялар чиқариш орқали 150 миллион доллар йиғиш режалаштирилган. Келажакда бу фонд ташкилотнинг асосий таянчларидан бирига айланиши мумкин.
Кеча ва бугун: саммитда қандай режалар эълон қилинади?
Ўтган йилнинг ноябрь ойида Қирғизистон пойтахти Бишкек шаҳрида Туркий давлатлар ташкилотининг ХІ саммити бўлиб ўтган эди. “Иқтисодий интеграция, барқарор ривожланиш, рақамли келажак ва хавфсизлик” мавзусидаги учрашув якунида 8 та ҳужжат имзоланди. Ўрта коридорни ривожлантириш масалалари муҳокама қилинди. Шунингдек, Туркий давлатлар ташкилоти доирасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 45 миллиард доллардан ошгани қайд этилди.
Бу сафар туркий халқларнинг норасмий йиғилиши кўҳна қитъада – Венгрияда бўлиб ўтади. Қандай лойиҳаларни муҳокама қилиш ва режалар тузиш мумкин? Халқаро сиёсатшунос Жанат Моминқуловнинг айтишича, норасмий саммит Туркий Давлатлар Ташкилотига аъзо бўлмаган кузатувчи давлатда илк бор ўтказилади. Бу Венгриянинг Ғарб ва Шарқ ўртасидаги кўприк ва боғловчи ролидан далолатдир.
“Учрашувда мазкур ташкилотнинг келгусидаги стратегик йўналиши, туркий давлатларнинг геосиёсий вазиятда интеграциялашуви истиқболлари ва имкониятлари муҳокама қилинади.
Туркий Давлатлар Ташкилоти ҳарбий блок эмас, балки турдош давлатлар ўртасидаги иқтисодий ва маданий интеграцияни мустаҳкамловчи лойиҳадир. “Ташкилот аъзо давлатларнинг кўп векторли сиёсатини мустаҳкамлайди ва ҳар бир давлатга халқаро сиёсий майдонда ўз обрўсини мустаҳкамлаш имконини берувчи платформа вазифасини ўтайди”, – дейди у.
Экспертнинг фикрича, Туркий Давлатлар Ташкилотининг аҳамияти охирги 5 йилда ошганини аниқ айтишимиз мумкин. Дунё зиддиятларга тўла бир пайтда бу ташкилотга талаб ва қизиқиш ортиб бормоқда. Марказий Осиёнинг таъсири ҳам кучайди. Туркиянинг Яқин Шарқдаги роли кучайганини ҳам айтиш мумкин. Қолаверса, Украинадаги можаролар даврида Марказий Осиёнинг жаҳондаги нуфузи ошди. Европада Венгрия каби янги марказлар пайдо бўлди. Буларнинг барчаси Евроосиёдаги халқаро вазият катта ўзгаришлар рўй бераётганидан далолат беради.
“Туркия ва Венгрия НАТО аъзоларидир. Биз эса Хитойдан Европагача бўлган логистика ва транспорт йўллари бўйлаб жойлашганмиз. Озарбайжон, ундан кейин Туркия, Венгриянинг боғловчи роли бизга Европа бозорига чиқиш имконини берувчи марказдир. Ҳозир туркий дунёнинг логистика салоҳияти ошди. Баъзи рақобатбардош лойиҳалар мавжудлигига қарамай, биз катта йўл қуришга муваффақ бўлдик.
"Туркий давлатлар ташкилоти йирик марказга айланадими?" деган саволлар бор. Ташкилот ҳам Яқин Шарқ, ҳам Ғарбга йўл очди. Кўҳна қитъага экспорт қилиш айниқса осонлашди. Яқин Шарқни ҳам унутмаслик керак. Чунки биз араб давлатлари билан ҳам алоқаларни мустаҳкамлаяпмиз. Кейинчалик Жанубий ва Марказий Осиё, Болқон, Қора денгиз, Каспий денгизи, Яқин Шарқ, Европа – барчаси туркий давлатларнинг лойиҳаси билан боғлиқ”, – дея қўшимча қилди Жанат Моминқулов.
Қолаверса, сиёсатшунос ҳали кўриб чиқилаётган муаммолар борлигини яширмади: ташкилотга аъзо мамлакатлар иқтисодиёти ўртасидаги келишмовчиликларни мувофиқлаштирувчи, мослаштирувчи ва олдини олувчи механизмларни янги босқичга олиб чиқиш зарур. Давлатлар хавфсизлик бўйича турлича қарашларга эга бўлиши мумкин. Бу масалаларни тартибга солиш, умумий манфаатга йўналтириш, ишончни ошириш зарур. Шундагина Туркий давлатлар ташкилоти келажакда йирик геосиёсий марказга айланади. Бу вақтда барча ҳарбий, сиёсий ва иқтисодий соҳалар қамраб олинади.
“2021 йилдан бошлаб туркий давлатларга оид материаллар япон ва араб тилларида кўпроқ нашр этилмоқда. “Янги ҳарбий блок тузиляптими?” деган савол тўғилади. Яъни, оммавий ахборот воситаларида ҳам ташкилотга қизиқиш кучайган. Чунки халқаро сиёсат мувозанатлашган ва қайта тузилаётган бир пайтда ташкилот ўз аҳамиятини кўрсатди. Келажакда бу мамлакатларни нафақат тарих ва маданият, балки қадриятлар ҳам бирлаштириши керак.
Бироқ, ташкилот ичида турли соҳаларни қамраб олувчи бир нечта иттифоқларга эга бўлиш мақсадга мувофиқдир. Қозоғистон, Ўзбекистон ва Озарбайжон учлик иттифоқ сифатида кўрилади. Аслида булар туркий дунёнинг устунларидир. Ҳозирда Озарбайжон ва Туркия ўртасида ҳам шундай иттифоқ тузиляпти”, – дея хулоса қилди халқаро сиёсатшунос Жанат Моминқулов.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти Осиё тадқиқотлари бўлими катта эксперти Бауиржан Аукеннинг фикрича, Туркий давлатлар ташкилотининг норасмий саммити илк бор кузатувчи давлат ҳудудида ўтказилиши Венгриянинг ташкилотга аъзо давлатлар билан ҳамкорлик қилишдан, унинг туркий тилларини ривожлантиришдан манфаатдор эканлигини кўрсатади.
“Шу муносабат билан саммит якунлари бўйича Туркий давлатлар ташкилотининг стратегик ривожланиш йўналишини белгилаб берувчи Будапешт декларациясини қабул қилиш режалаштирилган. Бундан ташқари, саммит давомида савдо, логистика, молиявий масалаларни тартибга солиш, экология, аъзо давлатлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш йўналишларида қатор келишувлар қабул қилиниши кутилмоқда.
Саммитнинг Венгрияда ўтказилиши Қозоғистон учун ҳам жуда муҳим, чунки транспорт ва ўзаро боғланиш соҳаларида ҳамкорликни чуқурлаштириш биринчи навбатда Транскаспий йўлагини ривожлантиришга устувор аҳамият беради. Бу, ўз навбатида, мамлакатимизнинг савдо-логистика салоҳиятини юксалтириш учун улкан имкониятлар очиб беради”, – дейди эксперт.
Бир сўз билан айтганда, Венгриядаги учрашувдан бизни кўп нарса кутмоқда. Норасмий номидан қатъи назар, бутун туркий дунёнинг келажаги билан боғлиқ муҳим қарорлар қабул қилиниши аниқ.