Талаб бор, лекин ишлаб чиқариш йўқ. Қозоғистон енгил саноати қай аҳволда
Қозоғистонда 2024 йилда енгил саноат бозори ҳажми 4271 миллион долларни ташкил этди, бу 2020 йилга нисбатан 2,2 баравар кўп – 1916 миллион доллар. Ваҳоланки, енгил саноатнинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши атиги 0,09 фоизни ташкил этади. Бу соҳа қандай ривожланмоқда, қандай муаммолар бор ва давлат соҳани қўллаб-қувватлаш учун нималар қилаётгани ҳақида Каzinform агентлиги таҳлилий шарҳловчиси материалида.
Йирик корхоналар атиги 3% ни ташкил қилади
Енгил саноат Қозоғистонда аҳолининг юқори бандлигини таъминловчи ишлаб чиқариш тармоқларидан бири ҳисобланади. Қозоғистон Республикаси Саноат ва қурилиш вазирлиги маълумотларига кўра, унда тахминан 28 минг киши ишлайди. Аксарияти аёллар.
Енгил саноатда 1 минг 411 корхона мавжуд бўлиб, шундан 803 таси тикувчилик, 481 таси тўқимачилик, 122 таси чарм буюмлар ишлаб чиқарувчи корхоналардир. Бундан ташқари, уларнинг 97 фоизини кичик бизнес ташкил этади. Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, 2024 йилда маҳаллий ишлаб чиқарувчилар атиги 5,5% ни ташкил қилади.
2024 йилда енгил саноат маҳсулотлари экспорти ҳажми 218 миллион долларни ташкил этди, бу 2020 йилдаги кўрсаткичдан (60,3 миллион доллар) 3,6 баробар кўпдир. Бу 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 14 фоизга кўп. Вазирлик маълумотларига кўра, экспорт етказиб бериш ҳажмининг ўсиши кийим-кечак кичик тармоғида 2 фоиз, тўқимачилик маҳсулотлари 26 фоиз, чарм ва тегишли маҳсулотлар 31 фоизга ўсган.
2024 йилда Қозоғистон енгил саноатининг асосий экспорт бозорлари: Россия (67,2%), Туркия (5,2%), Қирғизистон (5,1%).
Бироқ мутахассисларнинг айтишича, сўнгги 10 йил давомида саноат зарар кўрмоқда. Енгил саноат корхоналари ассоциацияси президенти Салтанат Абдикаримованинг таъкидлашича, Қозоғистонда ишлаб чиқарилган саноатнинг умумий ҳажмидан маҳаллий корхоналар бозорнинг атиги 5-8 фоизини эгаллайди.
— Енгил саноат маҳсулотлари талаб бўйича озиқ-овқат маҳсулотларидан кейин иккинчи ўринда туради. Аммо Қозоғистонда бу саноат ноқулай шароитда, шунинг учун иқтисодий жиҳатдан бу одамлар учун энг қизиқ эмас. Турли сабабларга кўра бунга мажбур бўлганлар бу ерга келишади. . . Қозоғистондаги 100 фоиз енгил саноатдан маҳаллий корхоналар бозорнинг атиги 5-8 фоизини эгаллайди. Қолган ҳамма нарса импорт қилинади. Дарҳақиқат, соҳа мутахассисларимиз фақат тартибга солинадиган харидлар бозорида, яъни иш кийимлари ва бошқалар оммавий равишда буюртма қилинганда ишлайди, — дейди Салтанат Абдикаримова.
Мутахассис, шунингдек, барча ишлаб чиқариш тармоқлари орасида энг кам иш ҳақига эга бўлган енгил саноат эканлигини таъкидлади - 150-250 минг тенге.
Давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чоралари
Қозоғистон Республикаси Саноат ва қурилиш вазирлигининг тушунтиришича, саноатни қўллаб-қувватлаш мақсадида Саноатни ривожлантириш жамғармаси орқали йиллик ставкаси 3 фоиздан ошмайдиган лойиҳаларни имтиёзли кредитлаш таклиф этилмоқда. Бу механизм паст фоиз ставкалари билан узоқ муддатли ва мослашувчан молиялаштириш имкониятини беради.
— Маҳаллий ишлаб чиқаришни қўллаб-қувватлаш ва унинг рақобатбардошлигини ошириш мақсадида тартибга солинадиган харидлар механизми жорий этилмоқда. Мазкур тизим маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга барқарор буюртмалар олиш ва маҳаллий маҳсулотларнинг ички бозордаги улушини ошириш имконини беради, — дейилади вазирликнинг таҳририят сўровида.
Ўтган 5 йилда енгил саноатда 3 минг янги иш ўрни яратилиб, 40 дан ортиқ лойиҳа амалга оширилди. 2021 йилда йўлга қўйилган гилам ишлаб чиқаришни кенгайтириш лойиҳаси, Ғарбий Қозоғистон вилоятида 2023 йилда йўлга қўйилган биг-бэг ишлаб чиқариш ва 2024 йилда Атирау вилоятида ишга туширилган геотекстил кластери лойиҳалари шулар жумласидандир.
Импорт ўрнини босиш мумкинми?
Ўтган ой Саноат қўмитаси раиси ўринбосари Муҳамед Андаков импорт ўрнини босиш бўйича режалар ҳақида маълум қилган эди. Унга кўра, корхоналарни қўллаб-қувватлаш ва мавжуд қувватларни юклаш мақсадида 1162 турдаги енгил саноат маҳсулотлари миллий режимдан озод этилади. Тартибга солинадиган харидлар доирасида маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга устуворлик берилади.
— Бу қадамлар енгил саноат корхоналарининг ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш, янги иш ўринлари яратиш имконини беради. Енгил саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган айрим турдаги товарлар божхона тўловларидан озод қилинган. Шунингдек, енгил саноат корхоналарининг арзонроқ ва қулайроқ ишлаб чиқариш майдонларига киришини таъминлаш, умумий инфратузилма хизматлари, соддалаштирилган маъмурий тартиб-таомиллар, соддалаштирилган солиққа тортиш ва молиялаштириш вазирлик томонидан 9 та махсус иқтисодий зонада енгил саноат товарлари устувор йўналишлар қаторига киритилган, – деди у.
Бироқ, соҳа мутахассисларининг фикрига кўра, импорт ўрнини босувчи омил ҳали мавжуд эмас.
— Давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чоралари ҳамма учун бир хил. Яъни, мебель ишлаб чиқарувчилар учун, енгил автомобиллар учун, муҳандис-механиклар учун. Улар ишлаб чиқариш саноатидаги ҳамма учун уларни бир хил қилишга ҳаракат қиладилар, лекин ҳар бир саноат учун шартлар бошқача. Бу ерда бизда 6 ойдан 9 ойгача бўлган технологик жараён мавжуд. Компанияларимиз йилига бир марта буюртма учун пул олади. Мисол учун, сиз четдан мато олиб келдингиз, ундан ҳали ҳеч нарса ишлаб чиқармадингиз, лекин сиз аллақачон бу мато учун божхона тўловларини тўлашингиз ва бунинг учун ҚҚС тўлашингиз керак. Шундай қилиб, айланма маблағларнинг катта оқими бор ва кейин сиз бутун йил яшайсиз ва ишчиларга иш ҳақини тўлайсиз ва ҳоказо. Кейин эса 12% олдиндан тўланган ҚҚС 20-24% ни ташкил қилади. Шу боис мамлакатимиз тадбиркорлари томонидан енгил саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас, — дея ўз фикри билан ўртоқлашди С.Абдикаримова.
Ишлаб чиқарувчиларнинг фикрига кўра, саноат биринчи навбатда мактаб формалари учун импорт ўрнини босишга муҳтож.
— Уч йилдан бери мактаб формаси импортининг ўрнини босиш билан шуғулланишни сўраяпмиз. Биз импорт қилинадиган маҳсулотларни бутунлай тақиқлашни таклиф қилмаяпмиз, чунки улар тақиқланган тақдирда ҳам енгил саноат ҳажми бунчалик ишлаб чиқаришга имкон бермайди. Шунинг учун ҳам январь ойида ҳар бир мактабда мактаб формасини тикиш бўйича танлов эълон қилишни таклиф қилдик. Токи, маҳаллий корхоналар уларга ўз хизматларини таклиф этса, кейин эса корхоналаримиз февралдан июлгача партиялар ишлаб чиқарса, августгача тайёр бўлсин, – дея хулоса қилди Енгил саноат корхоналари уюшмаси президенти.
Маърузачи, умуман олганда, Қозоғистонда мактаб формаси бозори 100-150 миллиард тенге атрофида эканлигини таъкидлади. Муниципал мактаблар учун эса давлат ҳар йили аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари учун 50 миллиард тенгега мактаб формасини сотиб олади.
— Мактаб формаси ишлаб чиқаришни 20 миллиард тенгега оширганимизда ҳам, биз, соҳа вакиллари камида 4-5 миллиард тенге солиқ тўлаган бўлардик. Бундан ташқари, 1000 та иш ўрни пайдо бўларди, агар 50 миллиард тенге бўлса, 2,5 минг иш ўрни бўларди ва деярли 10 миллиард тенге солиқ Қозоғистонда қолар эди, — дейди эксперт.
Унинг сўзларига кўра, енгил саноат ходимлари давлатдан уларни 5 йил муддатга ҚҚС ва юридик шахслар солиғидан озод қилишни сўрамоқда.
— Биз концепцияни ишлаб чиқдик, унга кўра мактаблар маҳаллий ишлаб чиқарувчилар билан тўғридан-тўғри ишлай олади . Шунингдек, ички бозорни забт этиш учун бизга чакана савдо тармоқлари керак. Одамлар биз сотаётган нарсаларни кўришлари учун биз чакана савдо тармоқларида сотишимиз керак. Шу боис корхоналаримиз чакана савдо майдонлари учун субсидияларга муҳтож, — дея қўшимча қилди у.
Шундай қилиб, барча қўллаб-қувватлаш чораларига қарамай, саноатнинг мамлакат ялпи ички маҳсулотига қўшган ҳиссаси рамзий бўлиб қолмоқда - 0,09%, истеъмол қилиш бўйича эса озиқ-овқат маҳсулотларидан кейин иккинчи ўринда туради.