Семей полигонидан жабр кўрган 1,1 миллион қозоғистонлик бор
ASTANА. Кazinform – 2009 йил 2 декабрда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси 29 августни Халқаро Ядровий синовларга қарши кураш куни деб эълон қилди. Махсус кунни белгилаш таклифи қозоқ халқи томонидан билдирилган. Бу куннинг 29 августга белгиланишининг ўз сабаби бор.1991 йилнинг айнан шу куни Қозоғистон Семей полигонида ядро синовларини бир томонлама тўхтатди. Давлат ядро полигонидан жабр кўрган қозоғистонликларга муносиб ёрдам кўрсатяптими? Бу ҳақда Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлигига савол билан мурожаат қилдик. Саволларнинг бир қисмига қисман жавоб берилди, баъзиларига тўлиқ жавоб берилди, қолган қисми эса жавобсиз қолди.
Семей полигонининг оқибатлари ҳақида жилд-жилд китоблар ёзилди, фильмлар суратга олинди. Буларнинг барчаси маҳаллий аҳоли бошига тушган дардни тўлақонли кўрсата олмайди. Полигонни ёпиш масаласи очиқ муҳокама қилина бошлаганида, Қозоғистон Компартияси Абай туман қўмитасининг биринчи котиби Ҳафиз Матаев республика раҳбарлари олдида шу мавзуда маъруза қилди. Фақатгина битта тумандаги ядро синовлари оқибатларини ҳудудда туғилган киши қуйидагича тасвирлайди:
- Сўнгги 40 йил давомида бу ҳудудда ядро синовлари ўтказилмоқда. Бутун ҳаёт учун ўта хавфли бўлган бу портлаш дастлабки 14 йил давомида ер юзида бўлган. Портлаш вақтида ажралиб чиққан радиация оқибатларини ҳозирда полигон яқинида жойлашган Семей, Павлодар, Қарағанди, Алтай (Шарқий Қозоғистон – таҳр.) вилоятлари аҳолиси сезмоқда. Бу ҳудудларда оммавий касалликлар тарқалиб, умр кўриш давомийлиги қисқармоқда. Абай туманида саратон, сил, лейкоз, катаракта, юрак-қон томир, тери, асаб касалликларига чалинганлар сони ортиб бормоқда. Саратон касаллигига чалинмаган оилалар кам. Битта оилада 4-5 ўлим ҳолатлари бор, – дейди у.
Ҳафиз Матаев ушбу тарихий маърузасида полигон нафақат аҳоли саломатлиги, балки уларнинг хулқ-атворига ҳам улкан зарар етказганини аниқ рақамлар билан исботлайди.
– Сўнгги 10 йил ичида содир бўлган портлашлар одамлар руҳиятига шу қадар салбий таъсир кўрсатдики, бор-йўғи 27 минг аҳоли истиқомат қиладиган туманимизда 104 киши осилиб вафот этди. Полигон яқинидаги “Тельман” совхозида аждодлари осилганидан бери умрида ароқ ичмаган 22 та ёш йигит осилиб ўлди. “Қайнар” совхозида 35 киши ақлдан озган. Ҳозир эса 5500 ҳомиладор аёлнинг 80 фоизи камқонликдан азият чекмоқда. Болалар ўлими кўпаймоқда. Жорий йилнинг июнь ойида туғилган 70 нафар боланинг 11 нафари ногирон туғилган. Икки бошли, буйраги, қўли йўқ, мажруҳ болалар туғилмоқда. Энди синов ер остида ўтказилмоқда, яъни муқаддас Семей вилояти шу кунларда хавфли газ омборига айланиб бормоқда. 2000 йилдан ортиқ вақтдан бери ўз кучини йўқотмаган плутоний гази бир кун келиб ер юзига чиқиб, бутун дунёни йўқ қилмаслигига ким кафолат бера олади? Жорий йилнинг 12 февралидаги портлашда заҳарли газ аллақачон ер юзига чиққан. Энди халқ орасида оммавий ваҳима бошланди. Ўртоқлар, мен бўрттириб айтмайман. 40 йилдан бери бу аччиқ ҳақиқат халқдан беркитилган, – дейди туман раҳбари.
Ҳозиргача Семей полигонининг ёпилишини сиёсий арбоблар номи билан боғлаш, буни алоҳида одамларнинг қаҳрамонлиги ва ватанпарварлиги билан боғлаш тенденцияси мавжуд эди. Дарҳақиқат, СССР парчаланиши билан совуқ урушнинг тугаши, Москвада бошланган қайта қуриш сиёсатининг ташвиқоти, Қозоғистон ҳукумати жиловини ушлаб турган элитанинг янги даврда ўз йўлини йўқотмаслик учун сиёсий очко олишга интилиши халқнинг 40 йиллик ташвиши билан бир вақтга тўғри келди, ядровий синовлар овози сўнди.
Қозоғистон Республикасининг “Семей ядро синовлари полигонида ядровий синовлар натижасида жабрланган фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунига мувофиқ 1949 йилдан 1990 йилгача ядровий синовлар натижасида зарарланган ҳудудларда яшаган, ишлаган ва ҳарбий хизматни ўтаган (шу жумладан вақтинчалик) фуқаролар ядровий синовлар қурбони деб тан олинади. Ушбу тоифадаги фуқароларга имтиёзлар ва компенсация олиш ҳуқуқини тасдиқловчи гувоҳномалар берилади. Ушбу сертификатлар эгаларига бир марталик пул компенсацияси тўланади. Компенсация миқдори яшаш жойига, даврига ва компенсация санасидаги БҲМ қийматига қараб индивидуал равишда белгиланади, яъни маҳаллий маслиҳатлар қанча БҲМ бўлишини белгилайди. Ушбу имтиёз ва ёрдамлардан фойдаланиш учун “Фуқаролар учун ҳукумат” давлат корпорацияси (Аҳолига хизмат кўрсатиш марказлари) филиали орқали ёки “Электрон ҳукумат” портали орқали Семей ядровий полигони ҳудудида яшаганини тасдиқловчи ариза ва ҳужжатлар билан маҳаллий ҳокимликка мурожаат қилиш керак.
Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги маълумотларига мувофиқ, 1 июль ҳолатига кўра, 1 миллион 117 минг 856 нафар фуқарога бир марталик нақд пул компенсацияси тўланган. Шунингдек, 20 827 нафар фуқарога 2,09 ёки 1,83 БҲМ миқдорида пенсия тўловларига қўшимча тўловлар тайинланган. Шунингдек, радиациявий хавфли зоналарда иш берувчилар қўшимча иш ҳақи ва йиллик қўшимча ҳақ тўланадиган таътилларни тақдим этадилар. Қўшимча иш ҳақи миқдори ҳам БҲМ бўйича ҳисобланади.
Бироқ маълум бўлишича, вазирлик иш берувчилар томонидан кўрсатилаётган ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг аниқ миқдорини назорат қилмайди.
– Шу билан бирга, Қонуннинг 13, 14 ва 15-моддаларида назарда тутилган мазкур ижтимоий қўллаб-қувватлаш чора-тадбирларидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар сони тўғрисида маълумотлар йўқлиги сабабли қолган саволларга жавоб беришнинг имкони йўқлигини маълум қиламиз, – дейилади вазирликнинг жавобида.
Вазирлик, шунингдек, Семей полигонидан жабр кўрган қозоғистонликларнинг ўртача умр кўриш давомийлиги ва бу тоифадаги фуқароларни қўллаб-қувватлаш учун ҳар йили бюджетдан қанча маблағ ажратилиши ҳақидаги саволларни ҳам жавобсиз қолдирди.