Савдо урушининг янги босқичи: ЖСТ қандай қарор қабул қилиши мумкин
ASTANA. Kazinform – Йил бошида АҚШ президенти бўлган Дональд Трамп “америкаликлар манфаати учун” деб бир қатор ўзгаришлар ташаббуси билан чиқмоқда. Унинг айрим қарорлари халқаро ҳамжамиятни ларзага солаётгани ҳеч кимга сир эмас. Улардан бири 4 февралдан бошлаб АҚШ томонидан Канада, Мексика ва Хитой товарларига божлар жорий этилишидир. Ушбу тарифлар жаҳон савдосига қандай таъсир қилади ва бир томонлама қарорлар кўлами ўсишда давом этиши мумкинми? Kazinform мухбири Мадияр Тўлеуов мавзуни таҳлил қилди.
Хитой қарши ҳаракатларни бошлади
Хуллас, янги йилнинг иккинчи ойи бошланар экан, АҚШ расмийлари ҳам ўз қўшниларига, ҳам узоқдаги гигантларга тегишли қарорлар қабул қилишни бошлади. Канада ва Мексикадан келган товарларга 25 фоизлик, Хитой маҳсулотларига эса 10 фоизлик бож жорий этилди.
Шундан сўнг, шу учта давлат ҳукуматлари ҳам четда қолмади. Улар қарши божлар жорий қилдилар ва АҚШнинг савдо сиёсатига қарши эканликларини билдирдилар. Бироқ кўп ўтмай АҚШ президенти Мексика ва Канада товарларига янги божлар жорий этишни 30 кунга қолдиргани маълум бўлди. Бироқ, Мексика ҳукумати АҚШ талаб қилганидек, гиёҳванд моддалар савдосига қарши курашиш ва хавфсизликни мустаҳкамлаш учун шимолий чегарасига 10 минг аскар юбормоқда. Канада бош вазири Жастин Трюдо ҳам чегара хавфсизлигини кучайтиришга ваъда берди. Бу давлатлар келажакда тарифлар мавзусини яна бир бор муҳокама қилишларини инкор этиб бўлмайди.
Бироқ икки қўшнисига ён беришни бошлаган Америка Хитой товарларига жорий қилган янги 10 фоизлик божни олиб ташлашга шошилмаётганга ўхшайди. Шу нуқтада Пекин зудлик билан жавоб қайтарди ва АҚШдан импорт қилинадиган кўмир ва суюлтирилган газга 15 фоизлик, нефть ва бошқа Америка товарлари, жумладан, автомобиллар ва қишлоқ хўжалиги техникасига 10 фоизлик бож жорий этди.
Янги тарифларни жорий этиш сабабларидан бири бу жуда катта маблағдир, чунки АҚШ бу уч давлатдан кўпроқ товарлар импорт қилади, экспорт эса анча кам. Масалан, 2024 йилда АҚШ ва Хитой ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 688,28 миллиард долларни ташкил этган бўлса-да, импорт ва экспортда номутаносиблик мавжуд. Хитой экспорти умумий савдо айланмасининг 524,66 миллиард долларини ташкил этади, АҚШ экспортининг улуши эса 3 баравар кам – 163,62 миллиард доллар.
2023 йилда Канада Америкага 439 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилади, АҚШ эса 277 миллиард доллар билан чекланди. Яна бир қўшни Мексика 472 миллиард доллар экспорт қилган бўлса, АҚШ жўнатган товарлар улуши бундан ҳам камроқ – 255 миллиард доллар.
Хитой расмийлари АҚШнинг янги савдо сиёсатини Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ) майдонида муҳокама қилмоқчи. Пекин фикрича, АҚШ бир томонлама қарорлар қабул қилиб, жаҳон савдосига тўсқинлик қилмоқда. Kpler SAS компаниясининг глобал товар бозорлари бўйича катта маслаҳатчиси Ора Лазичнинг сўзларига кўра, биринчи навбатда АҚШ Жаҳон савдо ташкилотининг таъсисчи аъзоларидан бири эканлигини ҳисобга олиш керак.
“Умуман олганда, Қўшма Штатлар дунёдаги савдо келишувлари мувозанатини сақлайди. Шунинг учун ЖСТ АҚШ тарифлари масаласига аралашади ва уни тартибга солади, деб айтиш жуда мураккаб. Албатта, ҳуқуқий нуқтаи назардан, ташкилот таклифлар бериши мумкин, аммо босим ўтказа олмайди. Бу фақат АҚШ келишувлар бўйича ўз мажбуриятларини бажармаётганини ҳаммага кўрсатади. Агар АҚШ ташкилотдан чиқмоқчи бўлса, у ҳолда молиялаштириш масаласи пайдо бўлади. Чунки Америка кўплаб халқаро ташкилотларни молиялаштирадиган давлат. Дональд Трамп айнан мана шу ташкилотларни молиялашни ёқтирмайди", – дейди эксперт.
Тарифлар АҚШнинг ўзига ҳам фойда келтирмайди
Кучлар қанчалик қудратли бўлмасин, Америка ҳам, Хитой ҳам алоҳида давлатлар сифатида якка ҳолда яшай олмаслиги аниқ. Савдо шериклари ва балансчилар керак. Умуман олганда, янги тарифлар билан боғлиқ кўплаб саволлар мавжуд: улар қанчалик резонанс келтириб чиқаради, дистрибюторлар, чакана сотувчилар, харидорлар ва сотувчиларга таъсир қиладими?
“Ҳозир бутун дунё бўйлаб нуфузли таҳлил марказлари янги режим вақтинчалик бўлишини башорат қилмоқда. Эҳтимол, улар тарифларни олиб ташламайдилар, лекин бу дастлаб айтиб ўтилганидек кенг кўламли бўлмайди.
Канада ва Мексика унинг энг йирик савдо ҳамкорлари бўлганлиги сабабли АҚШ ўз қўшнилари билан бундай муносабатларга эга эканлиги ачинарли. Америка ўзининг нефть ва энергия ресурсларининг чорак қисмини Канададан олади, чунки мамлакатнинг ярми шимолий қисмида жойлашган. Улар истеъмол қиладиган товарлар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари Мексикадан келади. Шунинг учун тарифлар нафақат қўшни давлатларга, балки АҚШнинг ўзига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Товарлар нархи ошиб, қимматга тушади”, – дейди Ора Лазич.
Экспертнинг фикрича, АҚШда ҳам инфляция даражаси юқори ва Трамп буни тўхтатишга ваъда берган. Бундан ташқари, мамлакатда ишсизлик даражаси 9 фоиздан ошади. Бу эса қашшоқлик ортганини билдиради. Акс ҳолда Америкада ишсизлик даражаси 4-5 фоиздан ошмасди. АҚШда президентнинг фаолияти дастлабки 90-100 кунга қараб баҳоланади. Агар бу даврда норозилик намойишлари бошланса, президент ўзининг кўплаб ташаббусларидан воз кечишга мажбур бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам Дональд Трампнинг тарифлар ҳақидаги қарори, аввало, қўшнилари билан муносабатларига путур етказади.
Айтганча, АҚШ президенти шу ҳафта бошида ВВCга тарифлар ҳақида қисқача изоҳ бериб, янги тарифлар Европа Иттифоқи ва Буюк Британияга ҳам жорий этилишини айтган эди. Кўҳна қитъа давлатлари Трампнинг баёнотини ноқулайлик сифатида қабул қилмоқда. Чунки бу авваллари яхши муносабатларга эга бўлган давлатлар ўртасида келишмовчиликка олиб келиши мумкин. Ора Лазичнинг сўзларига кўра, агар АҚШ ҳақиқатан ҳам Европа Иттифоқи ва Буюк Британияга божлар жорий қилса, дунёда кўплаб ўзгаришлар рўй бериши ажабланарли эмас.
“Савдо нуқтаи назаридан, АҚШ энди Хитой, Европа Иттифоқи ва Буюк Британияга тарифларни оширишни режалаштирмоқда. Аммо бу йирик ҳудудлар АҚШга қаттиқ боғлиқ эмас. Шунинг учун улар тарифларни оширишга уринишларини такрорламоқда. Ҳатто савдо масалаларида АҚШ билан бетараф бўлиш йўлларини ҳам кўриб чиқиши мумкин. Дунёда энергия етарли ва Европа Иттифоқи Эрон, Ливия ва Венесуэлага нисбатан санкцияларни бекор қилиш ва истаса, янги келишувларга киришиш ҳақида ўйламоқда. Буларнинг барчаси, шубҳасиз, АҚШ учун муаммоларни келтириб чиқаради”, – дейди эксперт.
Хитой эса ўзи хоҳлаган давлатга маҳсулот сотиши мумкин. Бу мамлакат режали тарзда тартибга солишга ўрганган, баъзи заводларни ёпиши мумкин ва у ҳатто бунинг зарарни сезмайди. Аслида, Хитойда барча заводлар ҳам тўлиқ қувват билан ишламайди. Хитой учун АҚШ президентининг тўрт йиллик ваколати тугашини кутиш ёки вазият барқарорлашгунча олти ой давомида кузатув ўтказиш қийин эмас. Хитой ҳозир дунёнинг энг йирик иқтисодиётларидан бири бўлиб, 2025 йилга бориб барча кўрсаткичлар бўйича АҚШдан ўзиб кетади, дейиш мумкин. Уларнинг технологияси илғор, истеъмол маҳсулотлари, автомобиллари, ёқилғиси, харид қобилияти – ҳаммаси олдинда. Осиёда ўсиш жараёни ҳозирда Ғарб мамлакатларига қараганда фаолроқ.
“Канада ва Мексика ўзларини АҚШдан ажратиб олишлари қийин, чунки улар қўшнилар, шунинг учун бу қийин бўлади. Улар ё музокаралар олиб боради, бошқа бозорларни қидиради ёки тарифларни қабул қилади. Лекин бу ишбилармонлар ва тармоқларга юк бўлади. Одатда, расмий каналлар қийинлашганда, қора бозорининг улуши ортади. Бу одамлар учун ҳам, мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар учун ҳам яхши натижа бермайди. Афсуски, биз шундай пайтларни шунчаки кузатишга мажбурмиз”, – дея хулоса қилди Ора Лазич.
АҚШнинг янги тарифлари Қозоғистонга тўғридан-тўғри таъсир қилиши даргумон, бироқ улар билвосита нархларда ва айрим товарларнинг йўқлигида акс этиши мумкин.
Божхона тўлови популистик хусусиятга эгами?
Xander Group бош директори Искандар Ақилбаевнинг фикрича, АҚШнинг Канада, Мексика ва Хитойдан импорт қилинадиган товарларга янги божхона тўловларини жорий этиши глобал савдо таранглигини янада кучайтиради ва халқаро таъминот занжирларини ўзгартиради.
“Сиёсий жиҳатдан бу ҳаракат Вашингтоннинг яқин ҳамкорлари билан муносабатларини ёмонлаштиради. Энди АҚШнинг энг яқин ҳамкорлари Канада ва Мексика бу ҳаракатга ассиметрик тарзда жавоб беришлари мумкин, масалан, «USMCA Agreement» келишуви шартларини қайта кўриб чиқиш ва Америка товарларига махсус тарифларни жорий этиш.
Хитой АҚШ технология сектори ва мудофаа саноати учун жуда муҳим бўлган нодир металлари экспортини чеклаш учун тарифларни жорий этишдан тортиб, бир қатор чораларни кўриши мумкин. Шу билан бирга, Хитой муқобил бозорларни ривожлантириш ва БРИКС ва Африка иттифоқи каби ташкилотлар билан алоқаларини мустаҳкамлашда давом этади”, – деди эксперт.
Иқтисодий нуқтаи назардан, тарифлар америкалик истеъмолчилар ва корхоналар учун юқори нархларга олиб келиши мумкин. Импортга қарам бўлган корхоналарнинг рақобатбардошлиги пасайиб бормоқда. Бироқ, бу ҳолат Қозоғистон каби ривожланаётган мамлакатлар учун янги савдо имкониятларини очиши мумкин. Хусусан, Хитой, Ҳиндистон ва АСEАН давлатлари ўз таъминотини диверсификация қилишни тезлаштирса ва инвестицияларини Марказий Осиё каби муқобил бозорларга йўналтирса, бу минтақага катта иқтисодий фойда келтириши мумкин.
Ақилбаевнинг сўзларига кўра, тариф маълум бир популистик хусусиятга эга, чунки у биринчи навбатда АҚШнинг маҳаллий аудиториясига қаратилган. Саноат сектори ва ишчилар синфини қўллаб-қувватлаш Трампнинг сайлов стратегиясини мустаҳкамлаш учун зарур.
“Бироқ, унинг узоқ муддатли самарадорлиги ноаниқ - 2017-2020 йиллардаги савдо можаролари келиб чиқаришни оммавий равишда АҚШга қайтармади, аксинча, баъзи экспорт тармоқларида иш ўринларининг йўқолишига олиб келди. Бошқа томондан, Вашингтон Хитойнинг юқори технологияли секторига босим ўтказиш воситаси сифатида тарифлардан фойдаланиб, Хитойни иқтисодий чеклаш сиёсатини давом эттирмоқда. Бунга мисол қилиб Huaweiга нисбатан жорий қилинган санкциялар ва Хитойнинг DeepSeek компаниясининг сунъий интеллектнинг янги алгоритмига оид хавотирларни келтириш мумкин”, – деди эксперт.
Халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан, бир томонлама юкланган божлар ЖСТ тамойилларини, хусусан, “Камситмаслик” ва “Энг қулай режим” тамойилларини бузади. Тарифлар вақтинчалик ички бозорни ҳимоя қилиши мумкин, аммо узоқ муддатда АҚШ компанияларининг рақобатбардошлигини пасайтиради.
“Назарий жиҳатдан, ЖСТ АҚШнинг янги тарифларини ноқонуний деб эълон қилиши мумкин, бу айнан 2018 йилда Трамп ҳокимиятда бўлганида содир бўлган. Бироқ амалда низоларни ҳал қилиш механизми ишламаяпти, чунки АҚШ бу ислоҳотни тўсиб қўйган ва кўплаб давлатлар минтақавий савдо келишувлари орқали муқобил йўлларни изламоқда. Биз кўп қутбли савдо тизимига ўтиш жараёнини кузатяпмиз, бунда минтақавий блоклар (БРИКС, АСEАН, ШҲТ ва бошқалар) етакчи рол ўйнай бошлади. АҚШ ЖСТ қоидаларидан ташқарида ҳаракат қилар экан, Хитой, Ҳиндистон ва Европа Иттифоқининг таъсири кучайиб, муқобил савдо механизмлари пайдо бўлмоқда”, – дея хулоса қилди Искандар Ақилбаев.
Мухтасар қилиб айтганда, Трамп аввалги даврдаги (2016-2020) савдо урушини қайта бошлаш ниятида кўринади. Агар янги тарифларни жорий этиш давом этса, бунинг оқибатларини дунё давлатлари қаторида америкаликлар ҳам кўришини инкор этиб бўлмайди. Яъни, 2025 йилда биз глобал эркин савдо тизимидан иқтисодий прагматизм даврига ўтишнинг гувоҳи бўламиз.