Риелторлар янги қоидалар асосида ишлайди: бозорни нималар кутмоқда
ASTANА. Кazinform – Қозоғистонда риелторларга қарши шикоятлар кўпайиб бормоқда. Аҳоли юқори комиссиялар ва бир томонлама шартномалардан норози. Бу масала янги ўзгаришларни кўриб чиқишга олиб келди. Каzinform мухбири мутахассислар билан биргаликда таклиф қилинган қоидаларнинг аҳолига таъсирини, уларнинг камчиликларини ва бозорни тартибга солишнинг мумкин бўлган усулларини таҳлил қилди.
30 минг риелтор норасмий ишлайди
Миллий иқтисодиёт вазирлиги маълумотларига кўра, воситачилик хизматларини кўрсатувчи юридик шахслар сони 1157 тани, якка тартибдаги тадбиркорлар сони эса 1636 тани ташкил этади. Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, жами 4875 та тадбиркорлик субъекти "уй-жой ва бошқа кўчмас мулкни сотиш, сотиб олиш ва ижарага беришда воситачилик хизматлари" учун рўйхатдан ўтган. Бу расмий ва норасмий бозор ўртасидаги тафовутни кўрсатади.
PANA миллий риелторлар палатаси вице-президенти Асет Айтбаев ҳам норасмий ишлайдиган агентлар сонини аниқлаш қийинлигини таъкидлади.
— Қозоғистонда расман рўйхатдан ўтган ва ишончли ишлайдиган риелторлар сони тахминан 2 минг кишини ташкил этади. Булар олти ойдан ортиқ вақт давомида ихтисослашган порталларда ишлаётган ва ҳеч қандай қонунбузарликларга дуч келмаган агентликлар ва мутахассислардир.
Норасмий агентлар сони 25-30 мингга етиши мумкин. Уларнинг аксарияти рўйхатдан ўтмаган, шартномасиз ёки оғзаки келишув асосида хизмат кўрсатади. Натижада, уй-жой ижараси битимларининг 67 фоиздан ортиғи расмий шартномасиз амалга оширилади, — дейди у.
Асет Айтбаев шикоятлар тўхтамаётганини яширмади.
— Кўчмас мулк бозорининг ўсиши билан бирга шикоятлар сони ҳам ортиб бормоқда. Сўнгги уч йил ичида тахминан 1,5 миллион битим тузилди. Шикоятлар сони мингга етди. Энг кенг тарқалгани шартнома мажбуриятларини бажармаслик (риелтор объектни топмади, лекин тўловни талаб қилди), мижоз ҳужжатлари ва калитларининг йўқолиши, риелторнинг айби билан битимларнинг бузилиши, яширин комиссиялар ва қўшимча тўловларни ундиришдир, — дейди соҳа мутахассиси.
Эксклюзив шартнома ҳуқуқларни чеклайди
Адвокат Нурлан Жанабаевнинг айтишича, риелторларнинг ноқонуний ҳаракатларидан кўплаб жабрланувчилар бор.
— Кўпгина ҳолларда, улар сизни эксклюзив шартнома тузишга мажбур қилади. Агар бундай ҳужжатни имзолаган мижоз хизмат сифатидан қониқмаса ҳам, у бошқа мутахассисга мурожаат қила олмайди ва агар у объектни ўзи сотса, катта жаримага тортилади. Уни тўлашдан бош тортилган тақдирда, иш арбитраж судига юборилади. Риелторлар ўз хизматларини тўғри бажармаса ҳам, сотувчи ёки мижоздан суд орқали ноқонуний тўловлар ва жарималарни ундириш ҳолатлари мавжуд.
Бундан ташқари, баъзи риелторлар бир-бири билан тил бириктириб, хизматлар нархини асоссиз равишда ошириш ҳолатлари ҳам мавжуд. Рекламаларнинг аксарияти риелторлар томонидан берилганлиги сабабли, аҳоли қиммат хизматларга мурожаат қилишга мажбур бўлмоқда, — дейди мутахассис.
Адвокатнинг сўзларига кўра, Қозоғистонда риелторлар миллий классификаторга киритилмаган.
— АҚШда ҳар бир штат риелторлар учун аниқ талаблар ва курсларни белгилайди ва улар фақат сертификат олгандан кейингина рўйхатга киритилади. Шунинг учун, Қозоғистонда бу ўрта таълим дастурига киритилиши керак, — дейди у.
Пойтахт турғуни Салтанат Ниязнинг тажрибаси бу масалаларни аниқ мисол билан тасдиқлайди.
— Бир ярим йил олдин, уйимни сотувга қўйганимда, агентликка мурожаат қилдим, шартнома уч ойга тузилган эди, улар "ёрдам беришга" ваъда беришди. Мутахассислар квартирани келишилган муддатда сота олмаганларида, мен риелтор хизматларидан воз кечдим ва муассаса раҳбарига хат ёздим. Уч ҳафта ўтгач, мен уйни ўзим сотдим ва шундан кейин агентлик мен билан боғланди. Улар кўрсатилмаган хизматлар учун судга мурожаат қилишди ва тўловни талаб қилишди, — дейди шаҳар турғуни.
Ушбу воқеадан кейин у қонунга мурожаат қилганини айтди.
— Мен адвокат ёлладим, чунки бу ноқонуний деб ўйладим. Мен уйни ўзим сотдим. Шунга қарамай, мен бир йил давом этган судда ютқаздим. Шартномада барча низолар арбитраж судида кўриб чиқилиши айтилган эди. Мен уларнинг барча жарималарини тўлашим керак эди, — деди Салтанат Нияз.
Янги тартибга солиш тизими қандай муаммоларни ҳал қилади?
Мажилис депутати Олжас Қуспеков соҳадаги камчиликлар тез орада тизимлаштирилишини айтди. Кўчмас мулк фаолияти мажбурий ўзини ўзи бошқариш ташкилотлари (ЎБТ) тизимига ўтказилади.
— Ҳукумат кўчмас мулк соҳасида мажбурий ўзини ўзи бошқаришни жорий этиш ғоясини қўллаб-қувватлади. Ушбу қарор идоралараро комиссия йиғилишида қабул қилинди. Комиссия лицензияларни жорий этиш имкониятини ўз ичига олган олтита вариантни кўриб чиқди. Бироқ, ЎБТ тизими энг самарали модел сифатида танланди. Соҳани назорат қиладиган ваколатли орган ҳам аниқланди. Саноат ва қурилиш вазирлиги бу функцияларни ўз зиммасига олади. Барча стандартлар ва талаблар битта агентлик орқали шакллантирилади. Комиссия хулосалари Ҳукуматнинг "Кўчмас мулк фаолияти тўғрисида"ги қонун лойиҳасига киритилади ва Мажилисга тақдим этилади, — деди депутат.
Қуспеков янги тизимнинг афзалликларини таъкидлади.
— Фақат қонун билан аккредитациядан ўтган ЎБТ аъзолари бўлган кўчмас мулк агентларига бозорга киришга рухсат берилади. Бу муҳим қадамдир. Комиссия қарори аслида узоқ кутилган ислоҳотни бошлайди, — деди у.
PANA миллий риелторлар палатаси вице-президенти Асет Айтбаев соҳа вакиллари бу ташаббусни қўллаб-қувватлашини айтди.
— Биз риелторларнинг ягона реестрини яратиш, стандарт шартномани жорий этиш, ахлоқ кодекси ва интизомий жавобгарлик тизимини тасдиқлашни таклиф қилдик. Миллий кўп рўйхатли тизим ва рақамли воситалар фирибгарликни камайтиради ва бозор шаффофлигини оширади. Айнан шу нарсага ЎБТ тизими ёрдам беради, — дейди Айтбаев.
Олжас Қуспековнинг сўзларига кўра, ҳуқуқий жавобгарлик кучайтирилади.
— Ҳозирда компенсация жамғармасини яратиш, профессионал жавобгарликни суғурталаш ва интизомий қарорларнинг шаффофлигини таъминлаш масалалари муҳокама қилинмоқда. Ягона электрон реестр яратилди ва битимлар онлайн тарзда кузатилади. Барча молиявий ҳисоб-китоблар банк каналлари орқали амалга оширилади. ЎБТлар ва давлат органлари бозорни кузатиши мумкин, фуқаролар эса аноним электрон хизматлар орқали шикоятлар юборишлари мумкин. ЎБТ стандартларнинг жорий этилишини кузатиб боради, — деди депутат.
Риелторларга ўқув машғулотларидан ўтиш, малакаларини тасдиқлаш ва янги талабларга мослашиш имконияти берилади.
— Малака мезонлари қонун ва Кўчмас мулк агентлиги стандартларида аниқ белгиланган бўлади. Профил билимлари, профессионал имтиҳонлар, ўқув дастурлари, иш тажрибаси ва доимий касбий ривожланиш талаб этилади. Бутун жараён рақамли муҳитда очиқ ўтказилиши керак, — деди Қуспеков.
Депутат янги тизимда арбитрлар ишлашда давом этишини, аммо уларга қўйиладиган талаблар ошишини таъкидлади.
— Профессионал низоларни Кўчмас мулк агентлиги қошидаги тармоқ комиссияларига ўтказиш таклиф қилинмоқда. Арбитрлар тасдиқланган қоидаларга мувофиқ ишлайди, ўз қарорлари учун жавобгар бўлади ва жараён профессионал уюшма ва давлат органлари назорати остида бўлади. Арбитрлар учун мустақиллик талабларини кучайтириш ва уларнинг жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш масалалари муҳокама қилинмоқда. Ушбу нормалар қонун лойиҳасида аниқ акс эттирилади, — деди депутат.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, агар янги қонун қабул қилинса ва давлат бозорни тартибга солса, аҳолининг риелторлар фаолияти билан боғлиқ муаммолари камаяди ва битимлар янада шаффоф ва хавфсиз бўлади. Бундан ташқари, ушбу чора мамлакат бюджетига тушадиган солиқлар миқдорини оширишга ҳисса қўшиши мумкин.