Президент ислоҳотлари ҳокимиятнинг асосий кучини халқнинг ўзига беришга асосланган - Айдос Сарим
ҚР Мажилиси депутати, сиёсатшунос Айдос Сарим сўнгги бир йилда президент институти қанчалик ўзгаргани ҳақида ўз фикрини билдирди, деб хабар беради Kazinform.
“Тўғрисини айтсам, муаммонинг икки томони бор. Бир томондан, Президентнинг ўзи мамлакатдаги ҳокимият монополияси қандай суиистеъмолликка олиб келишини биздан кўпроқ тушунмаса, кам тушунмаслиги аниқ. Шунинг учун ҳам катта ислоҳотлар 2019 йилда бошланиб, 2022 йилда давом эттирилди. Юртимиз ёпиқ эмас, аксинча, очилдик. Уни кўрмаслик, эътибор бермаслик кўрлик ёки нотўғри фикрнинг аниқ кўринишидир.
Шу боис, менимча, асосий муаммо шундаки, биз мамлакатда рўй бераётган ўзгаришлар йўналишини аниқ англашимиз, унинг қадрига етишимиз керак. Кўриб турганингиздек, мамлакатдаги бутун ислоҳотни президентнинг ўзи бошлаган. Биринчи навбатда президент ўз функциялари ва имкониятларини чеклади. Масалан, Конституцияга ҳеч қандай референдум ёки парламент ўзгартира олмайдиган этиб ёздик. Президент атиги 7 йилга сайланади деган тамойил асосий тамойиллардан биридир. Президент сиёсий партияга аъзо бўла олмайди, президент ўз яқинларини давлат лавозимига жалб қила олмайди, квазидавлат секторини бошқара олмайди. Бу йўналишлар бекорга ёзилмаган”, - дейди эксперт.
Унинг сўзларига кўра, мамлакатда бўлаётган ўзгаришлар фақат жамият ва ҳокимиятни яқинлаштиришга қаратилган.
“Суперпрезидентлик тизими шаклланмоқда, деганлар ҳали ҳам “Эски Қозоғистон” даврида шаклланган ғояларга эргашган бир гуруҳ одамлар бўлиши мумкин. Шунинг учун, менимча, бу ерда асосий масала фақат битта. Мамлакатимизда амалга оширилаётган сиёсий ислоҳотлар. Конституциявий ислоҳот жамият ва ҳокимиятни бир-бирига яқинлаштириш, ҳокимиятни жамиятга қарам қилиш, ҳокимиятнинг асосий ваколат ва имкониятларини халққа беришга асосланади. Биз Марказий Осиёда ҳокимларни сайлаган биринчи давлатмиз. Биздан бошқа ҳоким сайлайдиган қўшни давлат йўқ минтақада. Ҳатто Россияда ҳам бу институт бир пайтлар бўлган. Энди улар бош тортиб, ўзгартиришди. Бунинг ўзи кўп нарсани англатади. “Шунинг учун “Суперпрезидентлик давлатига келяпмиз” каби гаплар менга жамиятда ўз ўрнини топа олмаганлар ёки эски тузумни истайдиган айрим фуқароларнинг гапидек туюлади”, - деди у.
Сиёсатшунос ижро ҳокимиятидан ташқари соҳа вакилларининг ҳар бир нутқини “Президент топшириғи” билан бошлашга мойиллиги ҳақида ўз фикрини билдирди.
“Бу ерда муаммони икки қисмга бўлиш қараш керакдек туюлади. Масалан „Amanat“ партияси вакиллари янги гап айтса, бу қонунийдир. Зеро, „Amanat“ партияси президентнинг сиёсий таянчи ва сиёсий қўлловчисидир. Биз тавсия қилган Алихан Смаилов „Amanat“ партиясининг Бош вазири. Ҳукумат томонидан амалга оширилаётган дастур Президент ва „Amanat“ партияси томонидан таклиф этилган Сайловолди дастурини амалга оширишдир. Президентнинг сиёсий платформаси сифатида шундан келиб чиқиб, уни ишлаб чиқдик ва тақдим этдик. Шунинг учун депутатларнинг аксарияти ҳалигидек гапириши табиий. Зеро, биз президентнинг сиёсий йўналишини қўллаб-қувватлаймиз, унинг амалга ошишини истаймиз, ишлаяпмиз.
Сиз суд тизими ҳақида гапирдингиз, менимча, суд қарорларининг бирортасида ҳам “Президент фармойишига кўра” дейилмаган. Масалан, бугунги кунда кўплаб адолатсиз ишлар қайта кўриб чиқилмоқда. Бундай ҳолларда президентни тилга олиши табиий. “Янги Қозоғистонларингиз қаерда”, - деб Президентга мурожаат қилиш табиий. "Янги Қозоғистонларингиз қачон бошланади?" сўраш қонуний ҳодисадир. Аммо бошқа томони ҳам бор. Ҳеч бир суднинг қарорида, ҳеч бир суднинг ҳақиқий қарорида бундай гап йўқ. Бугун мамлакатимизда суд тизими ва ҳуқуқ тизими қайта қурилаётган бир пайтда, президентга судьялар эмас, суд ислоҳоти билан шуғулланаётган фуқаролар мурожаат қилиши табиий. Чунки бутун жамият шунга ишора қилмоқда, бутун жамият бу ўзгаришлар бўлишини истайди. Улар орасида судьяларнинг илмий анжуманлар ва уларнинг йиғилишларида сўз юритишини тўғри деб тан оладиган бўлсак, суднинг ўз ҳукмида, ҳеч қандай қонуний қарорда бундай маълумот йўқ. Шунинг учун муаммони иккига бўлиб қараш керак”, - дейди Айдос Сарим.
Президент институтининг аввалги ваколатларининг бир қисми парламентга ўтганини кўп айтамиз. Ҳозирги давлат раҳбари қолган ваколат, президент институти ваколатлари ва имкониятлардан қанчалик самарали фойдаланмоқда? Мутахассис бу борада ҳам фикр билдирди.
“Менимча, у бундан жуда самарали фойдаланмоқда. Масалан, ташқи сиёсат, мудофаа, хавфсизлик каби асосий масалалар бўйича ҳеч қандай ўзгариш бўлмади. Лекин сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш, менимча, мақсадга мувофиқ. Яқинда амалга оширилган ислоҳот доирасида Ҳукуматга кўплаб масалалар бўйича эркинлик ва масъулият берилди. Ҳукумат ёки ҳар бир вазирлик, ҳокимликнинг ўз дастури бўлиши керак. У ҳамма нарсани очиқ ва аниқ белгилаб берилган йўналишларни, масалан, халқ олдида, Мажилис ёки маслиҳат депутатлари олдида жавоб бериш керак деган йўналишни аниқ белгилаб берди. Аммо президент арбитраж функциясини сақлаб қолади.
Президент сайланганига эндигина бир йил бўлди. Энди 6 йил қолди. Шу 6 йил ичида кўплаб сиёсий ислоҳотларни амалга оширишнинг ўзи етарли эмас. Буларнинг барчасини сиёсий маданият ва сиёсий анъанага айлантиришимиз, яъни ҳокимларни қандай сайлашни ўрганишимиз керак. Бугун шундай ҳолатга келдикки, вилоят ҳокимларидан ташқари барча ҳокимларни сайлай оламиз. Экспериментал сайлов ўтказилди. Биз унинг натижаларини кўриб чиқамиз. Ундан олдин 2000 га яқин қишлоқ ҳокимини сайлаганмиз. Буларнинг барчасини ҳисобга олсак, яхши ўзгариш бор. Оддий мисол қилиб айтадиган бўлсак, халқ томонидан сайланган ҳокимлар фаолроқ ишлаётгани, яъни масъулиятни бўлишиш, уни англаш ҳақида гап бор. Ҳаммамиз яхши тушунамизки, умумий ҳокимиятнинг давлат ишлари бевосита халққа керак, давлат ишлари эса халқнинг ваколатидан, халқ позициясидан келиб чиқиши адолатли. Келгуси муддатда камида битта Парламент сайлови, битта Сенат сайлови ва битта маслиҳат сайлови ўтказилади. Биз ҳокимларимизни бирин-кетин сайлаймиз. Ушбу босқичда биз кўп нарсаларни ўрганишимиз керак. Президент ўз лавозимини тарк этиб, мамлакат жиловини бошқа президентга топширганда, буларнинг барчаси ҳақиқий сиёсий маданият ва анъанага айланадиган ҳодиса бўлиши керак. Одамларни ажаблантирмайдиган, ҳайратлантирмайдиган, ўзини янада оқлайдиган ва давом этадиган нарсалар автоматик равишда тушунарли бўлиши керак. Буларнинг барчасини тушунадиган бўлсак, Президент кўзлаган мақсадига эришди, ислоҳотларга пойдевор қўйди, дейиш мумкин”, — деди эксперт.
Унинг фикрича, амалдаги президентлик институти мавжуд бўлганда парламентли республика яратиш масаласи долзарб эмас.
“Бир томондан бундай фикр билдираётган фуқароларни тушунмаяпман. Бошқа томондан, мен бу масала бўйича кўплаб фуқаролар билан баҳслашдим ва фикрлашдим. Кейин мен ҳалиги каби ташаббуслар умумий суҳбатга айланганини пайқадим. Умумий далил, масалан, "тизимни ўзгартириш керак". Қандай қилиб ўзгартиришга чуқур назар ташласангиз, кўп одамлар тарқаб кетишади. “Бизга парламентли республика керак, биринчи қабул қилинган Конституцияни қайтариш керак”, деган кўплаб фуқароларни биламан, уларнинг кўпчилиги билан гаплашдим. Уларга (биринчи Конституция – таҳр.) ва бошқа моддаларни тушунтириб бера бошласангиз, ўқиб чиқмагани, тагига кириб бормагани кўриниб турибди. “Вой, бу ҳатто шафқатсизликдир”, деб фикр билдирган фуқароларни кўрдик. Шундай қилиб, менимча, бу умумлашмага айланди. Билишимча, ҳозирги ислоҳотлар давом этса, ҳаётда илдиз отиб, гуллаб-яшнаса, бундай умумлашмалар сақланиб қолади. Чунки кимгадир ёқадими, йўқми, бизга кучли президентлик ҳокимияти ҳали ҳам керак. Мамлакатимиз ҳудуди жуда катта, унинг ичида манфаатлар кўп. Аксарият ҳолларда ижтимоий тармоқлардаги фаол фуқароларнинг сўзларига эмас, кучли институтларга таянишимиз керак. Бунинг учун бизга ўзгарувчан замонда кучли президентлик ҳокимияти керак. Президентимиз етти йилга сайланади, демак у узоқ муддатли сиёсий ва стратегик йўналишни сақлаб қолиш имкониятига эга. Биз Мажилис беш йил, Сенат олти йил деймиз. Шундай бўлса ҳам, ҳалиги масалага ойдинлик киритилди, яъни президент сиёсий ўзгаришларга маълум даражада таъсир ўтказиш ваколатига эга.
Президентнинг давлат устуни, давлат конституциявий институтларининг кафолати сифатидаги роли ошиб ҳам, камаймайди ҳам. Лекин, албатта, бу монополияга ва ҳокимиятни тортиб олишга олиб келади, дегани эмас. Кейинги сайлов янада қизиқарли ва курашларга бой бўлади. Навбатдаги Мажилис янада баҳсли ва мунозараларга бой бўлиши аниқ. Бугунги кунга келиб ҳаттоки маслиҳатлар ҳам шундай ҳолатга келиб қолган. Эртага қишлоқларнинг ўз масллиҳати бўлади. Қишлоқ, туман, шаҳар ҳокимларини сайлаяпмиз. Агар буларнинг барчаси мамлакатдаги сиёсий жараёнларни жонлантирса, сиёсий партиялар ўртасидаги фаоллик ва рақобатни кучайтирса, биз кўзлаган мақсадимизга эришган бўлардик”, - деди сиёсатшунос.