Марказий Осиёда ҳавонинг ифлосланиши муаммосини қандай ҳал қилиш мумкин
ASTANA. Kazinform – Инсон саломатлиги учун энг катта экологик таҳдидлардан бири бу атмосфера ҳавосининг ифлосланишидир. Марказий Осиё мамлакатларида ҳаводаги PM2.5 концентрацияси чегарадан анча юқори. Бу муаммо қандай ҳал қилинади?
Қозоғистон шаҳарларини карбонсизлантириш ва кўкаламзорлаштириш
2023 йилда Қозоғистонда ифлослантирувчи моддалар чиқиндиларининг ҳақиқий ҳажми 2,5 миллион тоннани ташкил этди. Саноат тармоқлари бўйича электр энергетикаси 37%, тоғ-металлургия тармоғи 30%, нефть қазиб олиш 20%, саноатнинг бошқа тармоқлари 13% ни ташкил этади.
Республика шаҳарларидаги атмосфера ҳавосининг ифлосланишининг асосий сабаблари иссиқлик манбалари бўлган ИЭМ, қозонхоналар, саноат, эскирган оқова сув тозалаш иншоотлари, автомобиллар, хусусий сектор ҳисобланади.
Қозоғистон Республикаси Экология ва табиий ресурслар вазирлиги 50 та йирик саноат корхоналари учун саноат объектларидан атроф-муҳитга чиқиндиларни 20 фоизга камайтириш бўйича чора-тадбирлар режасини тасдиқлади.
2021 йил январь ойида мамлакатда янги Экологик Кодекс қабул қилинди. Унинг асосий тамойили - "кимки ифлослантирса, товон тўлайди ва тиклайди".
Ўзгартиришлар I тоифадаги йирик объектлар учун комплекс экологик рухсатномаларни қўллаш ва жорий йилдан бошлаб энг яхши мавжуд технологиялар механизмини жорий этишни назарда тутади. Мавжуд бўлган энг яхши технологияларни жорий қилган компаниялар эмиссия тўловларидан озод қилинади. Қолган компаниялар учун эмиссия тўлови 2028 йилдан бошлаб ҳар уч йилда 2, 4 ва 8 мартага ошади.
Қозоғистон Республикаси Экологик кодексининг 186-моддасига мувофиқ, 2023 йил 1 январдан бошлаб йирик саноат корхоналари ҳисобга олиш приборларини ўрнатишлари шарт. Ушбу қурилмалар ҳавога чиқарилаётган чиқиндиларни ўз вақтида назорат қилиш ҳамда Атроф-муҳит ва табиий ресурслар бўйича миллий маълумотларни тақдим этиш имконини беради. 2024 йил охирига келиб, корхоналарнинг қарийб 60 фоизи ҳар 20 дақиқада ифлослантирувчи моддалар концентрацияси тўғрисидаги маълумотларни узатувчи бундай қурилмаларни ўрнатилган. Ҳозирда яна 20 фоиз корхоналар тизимга қўшилмоқда.
2023 йил февраль ойида Қозоғистон Президенти Қозоғистон Республикасида 2060 йилгача углерод нейтраллигига эришиш стратегиясини тасдиқлади. Унинг мақсади 2030 йилга бориб иссиқхона газлари эмиссиясини 1990 йил даражасига нисбатан 15 фоизга камайтириш, иқтисодиётни карбонсизлантириш учун халқаро кўмак олинса, камайтиришни 25 фоизга етказишдан иборат.
Қозоғистон атмосферани ифлослантирувчи моддаларни камайтириш учун қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантирмоқда. Мамлакатда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш бўйича 148 та объект фаолият кўрсатмоқда. Уларнинг умумий қуввати 2903,7 МВтни ташкил қилади.
Бундан ташқари, шаҳарларни кўкаламзорлаштириш ҳам ҳавони тозалашга хизмат қилмоқда. 2024 йил апрель ойида мамлакатда Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ташаббуси билан “Таза Қазаыстан” республика экологик акцияси бошланди. У Қозоғистондаги экологик вазиятни яхшилаш, аҳолининг экологик маданиятини ошириш, фуқароларни атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалаларига жалб этишга қаратилган. Акция доирасида бир йил давомида 1,6 миллион дарахт экилиб, 1,1 миллион тоннадан ортиқ чиқинди йиғилди, оммавий акцияда жами 6,2 миллион қозоғистонлик иштирок этди.
Қирғизистонни газлаштириш ва экологик транспорт
ЮНИСEФ тадқиқотига кўра, Қирғизистонда аҳолининг PM2.5 заррачалари билан йиллик таъсири инсон саломатлигига зарар етказмайдиган чегарадан тахминан 3,6 баравар юқори. Бунинг оқибатида 2021-2022 йилларда 112 та ўлим қайд этилган ва иқтисодиётга етказилган зарар 2 миллиард сом ёки 24,9 миллион долларга баҳоланмоқда.
Давлат экологик вазиятни яхшилаш учун бир қатор чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Бу ерда асосий йўналишлардан бири энергетика соҳасини модернизация қилишдир. Жаҳон банки концессия бериб, бу борадаги лойиҳани молиялаштирди.
Мамлакатда табиий газ каби экологик тоза ёқилғига ўтиш, қайта тикланадиган энергия манбаларини жорий этиш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Ҳаво сифатини яхшилаш мақсадида кўмир фойдаланадиган уйлар газга ўтказилмоқда. «Газпром Қирғизистон” маълумотларига кўра, 2024 йилнинг биринчи ярмида мамлакатда газлаштириш даражаси 40 фоизга етган. Газ тармоқларига уланиш учун имтиёзли кредитлар ажратилмоқда. Бунинг учун ҳукумат ҳар йили 1 миллиард сом (тахминан 11,5 миллион доллар) ажратади.
Бишкекдаги экологик вазиятни яхшилаш мақсадида 2024 йилда 1000 дан ортиқ газ билан юрадиган автобуслар харид қилинди. Уларнинг ҳар бири 4 та дизель микроавтобус ўрнини босади. Шундай қилиб, дизель ёқилғисини ёқиш кунига 200 тоннадан ошмайди.
2024 йил апрель ойида мамлакат аҳолисини электр транспорт воситаларини бошқаришга ундайдиган қонун қабул қилинди.
Ўзбекистонда ҳаво ифлосланиши рейтинги киритилди, мазут тақиқланди
Ўзбекистоннинг йирик шаҳарлари ва Тошкент шаҳрида ҳавонинг ифлосланиши электр ва иссиқлик манбалари, шунингдек, паст сифатли ёқилғида ишлайдиган автотранспорт воситалари, режадан ташқари қурилиш ишлари, дарахтларнинг ноқонуний кесилиши натижасида янада кучаймоқда. Ўзбекистон пойтахтида PM2.5 нинг ўртача йиллик концентрацияси Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан белгиланган даражадан (5 мкг/м3) олти баравар юқори.
Бу муаммони ҳал қилиш учун қурилиш материаллари, энергетика, металлургия саноати корхоналари атрофида “яшил белбоғ” ташкил этиш режалаштирилган. У ерда 5 гектар майдонга 10 миллион туп дарахт экиш режалаштирилган. 2025-2030 йилларда Тошкент шаҳри ва унга туташ ҳудудларда 3 минг гектар “яшил белбоғ” ва 200 гектар боғлар барпо этилади.
2024 йил 1 апрелдан бошлаб мамлакатда ҳудудларда ҳаво, сув ва атроф-муҳит ифлосланишини ҳисоблайдиган рейтинг жорий этилди. Транспортдан чиқадиган зарарли чиқиндиларни камайтириш мақсадида 2025 йил 1 мартдан 2030 йилгача босқичма-босқич “Экологик транспорт” тизими жорий этилади. Бунинг доирасида автомобиль ва мотоциклларга ҳавога чиқарадиган зарарли моддалар миқдорига қараб яшил, сариқ ва қизил рангли экологик стикерлар ёпиштирилади.
2024-2030 йилларга мўлжалланган чанг бўронлари ва уларнинг оқибатларига қарши курашиш миллий дастурига мувофиқ, 2026 йил 1 январдан бошлаб Тошкент шаҳрида ўрнатилган махсус монитор ва тахталарда ҳавонинг ифлосланиш даражаси ва гидрометеорологик маълумотлар эълон қилинади.
Ўзбекистонда 2028 йилдан бошлаб “Евро-4” стандартидан (АИ-80 бензини) пастроқ бўлган мотор ёқилғилари босқичма-босқич тақиқланади. 2030 йилдан бошлаб Тошкент шаҳри ва унинг атрофидаги иссиқлик ва электр энергияси ишлаб чиқарувчи корхоналарда мазутдан фойдаланиш тақиқланади. Бундан ташқари, кўмир билан ишлайдиган иссиқхоналарда газ мосламаларини ўрнатиш учун субсидиялар ажратилмоқда.
Тошкент шаҳридаги жамоат транспортини электр энергияси ва газга ўтказиш, шунингдек, метродаги вагонлар сонини кўпайтириш чора-тадбирлари тасдиқланди.
Тошкент 2023 йилда Хитойдан 300 та электробус ва суюлтирилган газда ҳаракатланувчи 700 та автобус сотиб олди, Самарқанд шаҳри учун эса яна 350 та электр автобус харид қилиш режалаштирилган. Кейинги икки йилда 3148,2 километр темир йўл электрлаштирилди. 2022 йил январь ойидан бошлаб “Евро-4” экологик талабларига жавоб бермайдиган бензин ва дизель ёқилғиси билан ишлайдиган автомобилларни импортлаш тақиқланди. Одамларни электр транспорт воситаларига ўтиришга ундайдиган дастурлар ҳам мавжуд. Яъни, электромобиль харид қилганлар божхона тўловлари, акциз солиқлари ва транспорт тўловларидан озод қилинади. Автотранспортнинг умумий божхона қийматининг 12 фоизини ташкил этадиган ҚҚСни тўлаш кифоя.
Ўзбекистонда умумий электр энергияси ишлаб чиқаришда қайта тикланадиган энергия улушини 40 фоизга ошириш вазифаси қўйилди. Бу ҳар йили 25 миллиард куб метр табиий газни тежаш ва атмосферага чиқарилаётган зарарли моддалар миқдорини 34 миллион тоннагача камайтириш имконини беради. 2023 йилда Ўзбекистоннинг олти вилоятида бешта қуёш ва битта шамол электр станцияси ишга туширилди. Қуёш панелларини ўрнатган жисмоний шахслар ер ва мол-мулк солиғини уч йил давомида тўламайди, тадбиркорлар эса 10 йил давомида ушбу солиқдан озод қилинади.
Тожикистонда ўрмонларни қайта тиклаш ва эски автомобилларни тақиқлаш
Жаҳон банки маълумотларига кўра, Тожикистонда аҳоли жон бошига ўртача йиллик РМ2,5 концентрацияси 35,93 мкг/м3 ни ташкил этиб, Марказий Осиёда энг юқори кўрсаткичдир. Бу ЖССТ кўрсаткичидан (5 мкг/м3) ва ҳатто Европа Иттифоқи мамлакатларидаги энг юқори кўрсаткичдан (25 мкг/м3) анча юқори.
Ҳавонинг ифлосланиши мамлакатда 4800 кишининг ўлимига сабаб бўлди. Бу асосан юрак касалликлари (51%) ва қон томирлари (27%) билан боғлиқ. Саломатликка салбий таъсир кўрсатишнинг яна бир сабаби 60 дан 230 гача ўлимга сабаб бўлган озон қатламидир. Натижада, мамлакатда соғлиқни сақлашга сарфланадиган харажатлар ялпи ички маҳсулотнинг 4 фоизини ташкил қилади. Бундан ташқари, қишлоқ хўжалиги экинларининг йўқолиши ва музликларнинг эриши ҳам ҳаво сифатининг ёмонлашуви оқибатлари сифатида кўрсатилиши мумкин.
Атмосфера ифлосланиши муаммосини ҳал қилиш йўли сифатида маҳаллий ҳокимият органлари энергетика ва транспорт соҳаларида тоза ёқилғига ўтиш чораларини кўрмоқда. Шу тариқа, мамлакатга олиб кирилаётган электромобиллар божхона тўловларидан озод қилиниб, 2013 йилгача ишлаб чиқарилган транспорт воситаларидан фойдаланиш ҳам тақиқланган.
Тожикистонда 2016-2030 йилларга мўлжалланган ўрмон хўжалигини ривожлантириш стратегияси ишлаб чиқилиб, ўрмон майдонлари тикланмоқда.
Жанубий Тожикистонда Корея Республикаси кўмагида чангни бостириш учун 300 гектардан ортиқ майдонга саксовул экилди. Чунки саксовул тупроқни шамолдан ҳимоя қилади, қумни сақлайди, шамол эрозиясининг олдини олади.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Марказий Осиё давлатлари ҳаво ифлосланиши муаммосини ўз ҳудудида бир ўзи ҳал қила олмайди. Бир мамлакатда ҳавога чиқарилган зарарли моддалар бошқасида пайдо бўлиши мумкин. Шунинг учун мамлакатлар ўртасида алоқа ва умумий кун тартибини ўрнатиш муҳим аҳамиятга эга.
Мутахассисларнинг фикрича, Марказий Осиё мамлакатларида ҳаво сифатини бошқариш мураккаб муаммо бўлиб, маҳаллий, миллий ва минтақавий даражада манфаатдор томонлар ва халқаро ҳамкорларни жалб этган ҳолда биргаликдаги ҳаракатларни талаб қилади.
2019 йилда эълон қилинган Глобал касалликлар тадқиқотига кўра, ҳаво ифлосланиши туфайли инсон саломатлигининг глобал зарари 8,1 триллион долларни ташкил этади, бу эса жаҳон ялпи ички маҳсулотининг 6,1 фоизини ташкил қилади.