Қозоқ афсоналарида аёл образи
ASTANA. Kazinform – 8 март – Халқаро хотин-қизлар куни муносабати билан Kazinform қозоқ афсоналаридаги аёллар образи ҳақидаги маълумотларни тақдим этади.
Умай она
2012 йилда Алмати вилоятида қадимги туркий даврларда тошга ўйилган Умай онанинг сурати топилган эди.
“Бир ой олдин институтимиз олимлари Алмати вилоятининг Жамбил туманида тошдан ясалган ҳайкал топди. Мутахассисларнинг фикрича, у Умай онамизнинг қиёфаси. Бунгача Умай она сиймоси қадимги турклар яшаган жойлардан 5 марта топилган. Бу олтинчи. Буни шов-шувли илмий кашфиёт деса бўлади”, – деди Қозоғистон илмий-тадқиқот ва маданият институти директори, фалсафа фанлари доктори Ғазиз Телебаев.
Кўчманчилар маданияти институтининг етакчи илмий ходими Алексей Рогожинскийнинг айтишича, ҳайкал қадимги туркий даврда, камида милоддан аввалги VII-VIII асрларда ўйилган.
“Бу Умай онанинг Қозоғистон ҳудудида тошга ўйилган биринчи сурати эмас. Бунгача Жанубий Қозоғистондан топилган сурат давлат марказий музейида намойиш этилган эди. 2009 ва 2012 йилларда Алмати вилоятининг Жамбил туманидаги Қоғали дарасида бир неча юз метр масофада жойлашган 2 та жойда ноёб тасвирлар топилган», – дейди А. Рогожинский.
Умайнинг туркий халқларда тутган ўрнини қадимги мифлардаги Зевснинг хотинлари – Гера, Деметра ва бошқалар билан солиштириш мумкин. Антропоморфик тасвирда худоларнинг шаклланиши классик мифологияга кўра ўрнатилади.
“Биз Умайни Тангрининг хотини деб биламиз. Бу таниш схема. Дарҳақиқат, Тангри ва Умай жуфтлиги айрим туркий қабилаларга хос. Кўп қабилаларда бундай афсона йўқ, яъни Умай алоҳида худо бўлган. У осмондаги маъбуда сифатида тасвирланган”, – дейди таниқли маданиятшунос, болалар ёзувчиси, мифолог Зира Науризбаева.
Олим Д. Есимбекованинг фикрича, қозоқ халқи афсоналарида:
“Осмон ва Ерни яратиб, уларни бир-биридан ажратгандан сўнг, зурриёт туғилиши учун Тангри Ўзини эркак ва аёлга ажратди. Худо аёлни Умай деб атади ва уни Сумер тоғининг тепасига, сутли кўли (Суткўл) бор Осмон тоғининг тик чўққисига қўйди. Осмонда из қолдириб, юлдузлар учиб, Суткўлга қуйиладиган юлдузлар йўли, Қуш йўли – ана шу Умай Тангри онанинг сути”, – дейилади.
Умайнинг Она-Ер сифатида сўти билан асраш ҳусусияти қирғиз халқ оғзаки ижодида ҳам сақланиб қолган. Қирғизлар Умай экин ва чорвачиликнинг маҳсулдорлигини таъминлайди, деб ишонган. Ҳосил мўл бўлганда, “Умай эна кўкрагидан сут оқади”, деб тушунган.
Мистан кампир
Зира Науризбаеванинг фикрича, вақт ўтиши билан мифлардаги ижобий образлар янги дин таъсирида қуйи дунё вакилларига, ёвузлик эгаларига айланади. Мистан ҳам худди шундай ўзгаришларга учради. Ислом дини таъсирида асл қиёфа ўзгартирилди. Етмишинчи йилларда Таласбек Асемқулов ва Серикбол Қондибай Мистанни мис билан боғлаб, унинг бронза даврига мансуб бўлиши мумкинлигини таъкидлаганлар.
“Бу, эҳтимол, мисни қайта ишлаш ва кончиларнинг рамзидир. Буни 1995 йилда ҳимоя қилган диссертациямда исботлаганман. Биринчидан, психологияда “соя тасвири” мавжуд. Инсон ўзининг салбий фазилатларини тан олишни истамаганида, у уларни бошқа одамлар ва кучларда кўрди. Бу психологияда проекция дейилади. Айтиш мумкинки, аксарият шеърларда бош қаҳрамоннинг онаси салбий, сояли образдир. Алпамис достонига назар ташлайдиган бўлсак, Мистан, аввало, қадимги диннинг маъбудаси ёки руҳонийсидек кўринади. Иккинчидан, у ақл-ҳила эгаси, даҳо. Учинчидан, сеҳр устаси. Тўртинчидан, унинг шохлари бор. У Тайшиқхон билан суҳбатида тилга олинади. Шох туркий дунёқарашда шон-шуҳрат, шон-шараф, ҳикмат тимсоли”, – дейди олим.
Унинг сўзларига кўра, мистан тасвири жуда кучли, шунинг учун у бугунги кунгача сақланиб қолган. Аммо кейинги динлар таъсирида у камситилган ва ёмон қаҳрамонга айланган. Аммо эски эртак ва шеърларни тушуниб ўқиб чиқсак, унинг қандай меҳрибон, қудратли характерга эга бўлганини кўрамиз.
“Мистан этимологиясига келсак, бу жуда қизиқ. Албатта, илдизнинг мис бўлиши жуда мумкин. Диссертациямда яна бир жиҳатни очишга ҳаракат қилдим. Мистан Алпамиснинг онасининг “соя тасвири”, эътибор берсангиз, “Алпамис”нинг ўзи икки сўздан – “олифта”, “катта”, “дев” ва “мис” сўзидан иборат. Қирғизлар уни Манас деб атайдилар. Туркларда Бамси Байрақ деб аталади. Уларнинг барчасида "мис" илдизи доимий равишда сақланади. “Шунинг учун Мистан билан Алпамис бир илдиздан”, деб ўйлайман. Қозоқда “миси бости” деган сўз бор. Худди шу сўз билан боғлиқ бўлиши мумкин”, – дейди Зира Науризбаева.
Жезтирнақ
Жезтирнақ қозоқ фольклорида энг кенг тарқалган образлардан бири бўлиб, кўпчилик фольклор меросида аёл қиёфасида тасвирланган, бузғунчи кучга эга. Бу афсонавий тасвир. Ёқимли қаҳрамонга қарши, унинг душмани сифатида тасвирланган Жезтирнақ халқ орасидан чиққан қаҳрамонлар томонидан мағлуб бўлади. Овчилар ҳақидаги эртак ва ривоятларда жезтирнақ образи кўп жиҳатдан тасвирланган. Кўпчилик эртакларда жезтирнақ образи баланд бўйли, пичоқдек ўткир тирноқли, ёлғиз аёл тимсолида тасвирланган.
Зира Науризбаеванинг айтишича, жезтирнақ ҳам бронза давридан қолган тасвирдир.
“Серикбол Қондибайнинг фикрича, айиқ шаклида бўлиши мумкин. Масалан, қадимги юнонларда Артемида исмли ов маъбудаси бўлган. Артемида номи "артос" илдизидан келиб чиққан. Бу сўз "айиқ" деган маънони англатади. Артемиданинг шаклларидан бири урғочи айиқдир. Серикбол Қондибайнинг айтишича, айиқнинг тирноқлари қаттиқ бўлган. Фольклоршунослар ва мифологларнинг фикрига кўра, Жезтирнақ ҳайвонларнинг эгаси, ўрмон ва даштнинг париси бўлган. Эртакларда овчи жезтирнақга гўшт беради, яъни қадимий овчилар ов жойларида ҳайвонларнинг пирига қурбонлик беришган. Эртакларда унинг бир парчаси қолган. Буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда Серикбол Қондибай Жезтирнақнинг айиқ эканлигини тахмин қилди. Менинг гипотезам бўйича, Жезтирнақ Самруқнинг яна бир шакли бўлиши мумкин. Ахир Жезтирнақни қирғизлар “Жезтумшиқ” дейишади. Айрим эртакларимизда, айниқса, Сибир халқлари эртакларида Самруқ ёки “Дев қора қуш”, “Меркит”нинг тумшуғи металлдан ясалган. Мен бу гипотезани болаларга бағишланган "Бату" китобимда фойдаландим”, – деди у.
Алвасти
Фалсафа фанлари доктори Бану Калдаева “Қозоқ фалсафий дунёқарашида аёл ҳодисаси” номли асарида туркий халқларнинг диний эътиқодларида ёвузлик тимсоли сув стихияси билан боғлиқ, деган эътиқод, алвасти борлиги ҳақидаги эътиқодни ёзади.
“Кўпгина туркий халқлар тушунчасига кўра, алвасти дарёлар ва бошқа сув манбалари бўйида яшайди. Бир нарсани эътиборга олиш керакки, қозоқ анъаналарида сувга оид барча афсонавий образлар аёл қиёфасида. Улар сочларини тараш билан одамларни ўзига жалб қилади. Ташқи кўринишидан у сочлари тўзғиган, кўкраклари осилган хунук аёлга ўхшайди. Алвастининг атрибутларига сеҳрли таёқча, танга ва тароқ киради. Алвасти тасвири қадимги даврларга бориб тақалади. Бир қатор тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, дастлабки босқичларда алвасти тимсоли маҳсулдорликнинг меҳрибон худоси, оила ва ёввойи ҳайвонлар ва овнинг қўриқчиси тимсолига мос келган”, – деди у.
Олимнинг фикрича, вақт ўтиши билан мифологик билимларнинг ривожланиши билан алвасти роли ёвуз руҳ ролига алмаштирилди. Кўпинча алвасти кечки пайт ёлғиз юрган ҳомиладор аёлларни таъқиб қилди. Бу жиннинг ёвуз кучларини йўқ қилиш учун унинг атрибутларидан бирини эгаллаш керак.
Ялмоғиз
Бану Калдаеванинг фикрича, туркий мифологиядаги яна бир кенг тарқалган аёл образи – Ялмоғиз образидир. Қозоқларда ялмоғиз кампир болаларни ўғирлаб ейдиган кампир ёки “одамхўр” сифатида тасвирланган. Кўпгина аёл тасвирлари сингари, бу белги қадим замонларда она маъбуда культига киритилган.
Қозоғистон миллий энциклопедиясида ялмоғиз кампир қозоқ эртакларидаги ёқимсиз образ экани айтилади. У баъзан етти бошли, қарға тумшуғи, қўл-оёғининг тирноқли ўткир, одам қонини сўрувчи даҳшатли персонаж сифатида тасвирланади.
Ялмоғиз кампирнинг сурати тарихий келиб чиқишига эга. Матриархат даврида уруғни кекса аёллар бошқарган. Ёш болага исм қўйиш, етим болаларни боқиш, четдан келган одамни уруғга қабул қилиш, ёшларни уйлантириш, уруғ қонунларига қатъий риоя қилиш каби ишлар шу онанинг амирлигида бўлган. Керак пайтда у шаман ва аскарбоши ҳам бўлган. Натижада, кекса онага сиғиниш пайдо бўлди. У буюк куч эгаси, қўлидан ҳамма иш келадиган, уруғ душманларини ва жинларни мағлуб эта оладиган сеҳргар сифатида тан олинган. Патриархатнинг туғилиши туфайли бу тасвир ўзининг аввалги аҳамиятини йўқотди. Кейинчалик унинг вазифаси оталикга ўтказилди. Унинг образи фақат афсоналарда қолган. Аста-секин у умумий номга эга бўлган ёқимсиз характерга эга бўлди.