Қозоғистонда кам ҳаракатланиш оқибатлари таҳлил этилди

ASTANA. Kazinform — Қозоғистонлик олимлар катталар аҳолисининг жисмоний фаоллик даражасини ўлчаш учун кенг кўламли тадқиқот ўтказдилар. Кўнгилсиз натижалар ва вазиятни яхшилаш йўллари ҳақида Kazinform шарҳида ўқинг.

Тадқиқотда тиббиёт олимлари — Қозоғистон Миллий тиббиёт университети ректори Мақсат Шоранов, проректор Илдар Фахрадиев ва Фан ва технологиялар парки раҳбари Аяулим Ибраева — Қозоғистоннинг барча ҳудудларидан 18 ёшдан 69 ёшгача бўлган 6720 кишини сўровномадан ўтказдилар. 

Тадқиқотга кўра, қозоғистонлик катталарнинг 19,7 фоизи Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан тавсия этилган минимал жисмоний фаоллик стандартларига жавоб бермайди. Содда қилиб айтганда, ҳар бешинчи одам соғлиқ учун хавф туғдирадиган даражада жисмоний фаол эмас. Бундай ҳаракатсизлик юрак-қон томир касалликлари, инсульт, 2-тоифа диабет ва айрим саратон турлари ривожланиш хавфини оширади.

Таққослаш учун, халқаро тадқиқотларга кўра, Қирғизистонда жисмоний фаоллиги етарли бўлмаган катталар улуши тахминан 11 фоизни, Ўзбекистонда — 16 фоизни ва Тожикистонда — 28 фоизни ташкил этади. Дунё бўйича ўртача кўрсаткич 23 фоизни ташкил қилади. Бу борада Қозоғистон ўртада: минтақадаги энг ёмон кўрсаткич эмас, лекин энг яхшилар қаторида ҳам эмас.

ЖССТ катталарга ҳафтасига камида 150-300 дақиқа ўртача интенсивликдаги жисмоний фаоллик (тез юриш, велосипедда юриш, фаол уй ишлари) ёки 75-150 дақиқа кучли интенсивликдаги жисмоний фаоллик (югуриш, футбол ўйнаш, тез юриш) ёки иккаласининг комбинациясини тавсия этади. Бу фақат кунда 20–30 дақиқагина бўлсада, ҳаммага етиб бормаяпти.

Ўртача ҳисобда, қозоғистонликлар кунига тахминан 2-3 соат машқ қилади. Бу кўрсаткич таъсирчан кўриниши мумкин бўлса-да, асосийси жисмоний фаоллик қандай ва қандай суръатда тақсимланганлигидир.

Спорт ўрнига транспорт

Қозоғистон аҳолиси учун ҳаракатланишнинг асосий манбаи бир жойдан иккинчи жойга бориш, яъни пиёда юриш ва велосипедда юришдир. Бу кунлик жисмоний фаолликнинг тахминан ярмини ташкил этади. Иккинчи ўринда иш (тахминан учдан бир қисми), дам олиш фаолияти, яъни спорт билан шуғулланиш ва фаол дам олиш эса атиги 17 фоизни ташкил этади.

Бошқача қилиб айтганда, кўпчилигимиз спорт билан шуғулланиш учун вақтимиз бўлгани учун эмас, балки шунчаки бирор жойга боришимиз ёки ишлашимиз керак бўлгани учун ҳаракат қиламиз. Ва соғлиқ нуқтаи назаридан, бўш вақтимизда тизимли фаолият жуда муҳимдир. Бу стрессни камайтиради, уйқу сифатини яхшилайди ва юракни мустаҳкамлайди.

Шифокорларнинг фикрига кўра, юрак ва қон томирлари учун энг фойдалиси дам олиш ҳаракати: юриш, спорт билан шуғулланиш, рақсга тушишдир. Ва оғир жисмоний меҳнат, аксинча, танани ортиқча юклайди ва бир хил ҳимоя таъсирига эга эмас.

Кимлар хавф остида

Тадқиқот бир қатор изчил нақшларни аниқлади.

* Аёллар эркакларга қараганда камроқ фаол. Эркаклар жисмоний фаол бўлиш эҳтимоли кўпроқ бўлса-да, аёллар жисмоний фаол бўлиш эҳтимоли кўпроқ. Аёллар ҳаракатланиш дақиқаларини асосан пиёда юриш ва ишга боришдан тўплайдилар, спорт ва оғир жисмоний меҳнат эса кам учрайди. Бу асосан уй ишларининг кўплиги ва аёлларнинг ўзлари учун кам вақт ажратишга мажбур бўлиши билан боғлиқ.

* 35 ёшдан кейин фаоллик аста-секин камаяди. Энг фаол гуруҳ 18-34 ёшдаги ёшлардир. 35 ёшдан кейин асосий эътибор иш ва оилага қаратилади ва ўтиришга сарфланадиган вақт ортади, натижада ЖССТ тавсияларига жавоб бермайдиганлар улуши ортади. Заиф гуруҳни 55 ёшдан ошган одамлар, айниқса аёллар ташкил этади: бу тоифада жисмоний фаоллиги етарли бўлмаган одамларнинг улуши энг юқори.

* Касб ва оилавий аҳвол муҳим роль ўйнайди. Ҳаракати кам турмуш тарзи кўпинча давлат хизматчилари, талабалар ва ишсизларда учрайди - яъни кўп ўтирадиган ёки кун тартиби нотўғри бўлган одамлар орасида. Турмуш қурган ва бирга яшовчи жуфтликлар орасида жисмоний фаолликнинг паст даражаси ҳам ёлғизларга қараганда кўпроқ учрайди, чунки уларнинг бўш вақтининг катта қисми оилавий ва уй ишларига сарфланади.

* Минтақалар ўртасидаги фарқлар яққол кўриниб турибди. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, ЖССТ тавсия этган жисмоний фаоллик даражаларига жавоб берадиган одамларнинг минтақалар бўйича нисбатида сезиларли фарқлар мавжуд. Масалан, Шарқий Қозоғистон вилояти, Ақмола вилояти ва Астана вилояти аҳолиси Чимкентлик респондентларга қараганда жисмоний фаоллик ҳақида бироз кўпроқ хабар берган.

Умуман олганда, жисмоний фаол аҳолининг улуши шимолий ва шарқий минтақаларда юқори, баъзи жанубий ва ғарбий минтақаларда эса ҳаракатсиз одамлар улуши юқори.

Бу ҳолат турмуш тарзи ва инфратузилма билан боғлиқ: зич қурилиш, юқори тирбандлик ва қулай пиёдалар йўлаклари ва велосипед йўлларининг йўқлиги пиёда юришни ёқимсиз қилади.

Бу соғлиқ учун қандай таъсир кўрсатади

Тадқиқотчилар томонидан қайд этилган жисмоний фаоллик даражаси Қозоғистонда ўлимнинг асосий сабаблари деб ҳисобланадиган касалликлар - юрак-қон томир касалликлари, диабет ва семириш билан чамбарчас боғлиқ.

Халқаро ҳисоб-китобларга кўра, агар Қозоғистондаги барча катталар жисмоний фаоллик бўйича тавсияларга амал қилсалар, ўртача умр кўриш давомийлиги тахминан 0,8 йилга ошиши мумкин. Бу миллий миқёсда кўриб чиқилганда муҳим кўрсаткичдир.

Шу билан бирга, жисмоний фаолликнинг йўқлиги соғлиқни сақлаш тизимига қўшимча юк туширади: юрак хуружлари, инсультлар ва диабетнинг асоратларини даволаш харажатлари ошади. 

Тавсиялар орасида қуйидагилар мавжуд:

Пиёдалар ва велосипед инфратузилмасини ривожлантириш — хавфсиз йўлаклар, велосипед йўлаклари ва яхшиланган ёритиш;
"Фаол иш жойи" дастурларини жорий этиш — офисларда қисқа муддатли дам олиш машқлари, ўтириш-туриш столлари ва лифт ўрнига зинапоялардан фойдаланишни рағбатлантириш;

Ёпиқ ва жамоат спорт майдончаларини, айниқса спорт иншоотлари етарли бўлмаган ҳудудларда қўллаб-қувватлаш;

Аёллар ва қариялар учун махсус дастурлар - хавфсизлик ва қулайликни ҳисобга олган ҳолда гуруҳ машқлари, шимолий юриш, рақс дарслари.

Ушбу ташаббусларнинг баъзилари "Соғлом миллат" давлат дастурига ва "Фаол узоқ умр" лойиҳалари доирасида киритилган. Бироқ, ҳақиқий самарага эришиш учун уларни нафақат йирик шаҳарларда, балки барча минтақаларда ҳам кенгайтириш ва ривожлантириш керак.

Кундалик ҳаётда осонгина қўлланилиши мумкин бўлган баъзи тамойиллар:

• Кўпроқ юриш. Бир-икки бекатни пиёда ўтиш, ишдан кейин юриш, лифт ўрнига зинапоядан чиқиш - буларнинг барчаси кунига ўнлаб дақиқалар қўшимча ҳаракатланиш имконини беради.
• Ҳаракат учун "шахсий 30 дақиқа" белгиланг. Тез юриш, енгил югуриш, велосипедда юриш, уй машқлари ёки рақсга тушиш - ёқадиган ва оғриқ келтирмайдиган ҳар қандай вариант мос келади.
• Ўтириш вақтини қисқартиринг. Компьютер олдида ишлайдиганлар учун камида ҳар соатда туриш ва орқа ва бўйин учун енгил машқлар бажариш фойдалидир.
• Болалар ва ота-оналарни қўллаб-қувватланг. Оилавий сайр қилиш, бирга паркга бориш, конькида учиш ёки велосипедда юриш - бу ҳам ҳаракат, ҳам бўғимлар билан мулоқот бўлиши мумкин.
• Соғлиқни сақлаш мониторинги. Сурункали касалликларга чалинган одамлар учун шифокор билан маслаҳатлашган ҳолда соддалаштирилган дастур билан ҳаракатланишни бошлаш муҳимдир.