Қозоғистон ва АҚШ ўртасидаги муносабатлар келажакда қандай ривожланади
ASTANА. Кazinform – Бу йил АҚШнинг 2019-2025 йилларга мўлжалланган Марказий Осиё бўйича стратегияси ўз ниҳоясига етмоқда. Дональд Трамп маъмурияти Қозоғистонга нисбатан қандай янги сиёсат олиб боради? Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси шу мавзуда фикр юритди.
Янги стратегия лойиҳаси
Американинг 2025 йилда якунланадиган Марказий Осиё стратегияси Дональд Трампнинг биринчи президентлик муддати, 2019 йилда қабул қилинган эди. Энди унинг маъмурияти Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан ташқи сиёсат йўналишини яна бир бор белгилаб беради.
«Second Floor Strategies» консалтинг компанияси президенти Уайлдер Алехандро Санчес янги стратегия нарсаларни қандай ўзгартириши мумкинлиги ҳақида ўз фикрлари билан ўртоқлашди.
- Менимча, АҚШнинг Марказий Осиёга нисбатан умумий стратегияси тубдан ўзгармайди. Янги стратегиядаги асосий ўзгаришлар аввалроқ алоҳида эътиборга олинган Афғонистонга тегишли бўлиши мумкин. Бутун дунёда Толибонни ҳокимиятдан олиб ташлаш учун янги ҳарбий операция ўтказишдан манфаатдор эмас. АҚШ пойтахти дунёдаги бошқа можаролар туфайли Афғонистонга жиддий эътибор бермаяпти, - дейди Уайлдер Алехандро Санчес.
Эксперт Қозоғистон ташқи ишлар вазири Мурат Нуртилеуннинг яқинда Вашингтонга қилган ташрифи муҳимлигини ҳам қайд этди. АҚШ Давлат котиби Марко Рубио билан бўлиб ўтган учрашувдан сўнг томонлар хавфсизлик соҳасида ҳамкорликнинг асосий йўналишларини, “C5+1” дипломатик платформаси орқали минтақавий интеграцияни рағбатлантириш, ўзаро манфаатли тижорат имкониятларини, хусусан, технология ва асосий фойдали қазилмаларни ўрганишни ўрганишни муҳокама қилди.
Қизиғи шундаки, Трамп маъмурияти АҚШнинг келажакдаги сиёсати, мақсадлари ва глобал муаммоларга ёндашувлари ҳақида тушунча берадиган ягона йирик стратегик ҳужжатни ҳали эълон қилмаган.
– Вашингтон Марказий Осиё, бошқа минтақалар ва глобал муаммоларга қандай ёндашиши ҳозирча номаълум. Биз ташқи сиёсатга оид асосий ҳужжатлар ва стратегиялар чоп этилишини кутдик. Шунингдек, Давлат департаменти катта қайта қуришдан ўтаётганини ҳам ҳисобга олишимиз керак. У тугаллангач, биз АҚШ маъмурияти Марказий Осиёни қандай қабул қилишини аниқроқ тушунамиз, — дея хулоса қилди Уайлдер Алехандро Санчес.
АҚШнинг Марказий Осиёдаги сиёсати қандай йўналишда бўлади?
Авваламбор, шу йилнинг 16 январида АҚШ Конгресси Марко Рубиони давлат котиби лавозимига тайинлашни маъқуллаганини таъкидлаш лозим. У Сенатнинг Ташқи алоқалар қўмитаси аъзолари томонидан икки партиявий қўллаб-қувватланди. Конгрессдаги тингловда Марко Рубиодан халқаро кун тартиби, жумладан, Жэксон-Веник тузатишларини бекор қилиш ва Қозоғистонга АҚШ билан “доимий нормал савдо алоқалари” мақомини бериш ҳақида савол берилди.
Сенатнинг ташқи алоқалар қўмитаси аъзоси Стив Дейнс “Ушбу тузатишни бекор қилишда ҳамкорлик қилишга рози бўлармидингиз?”, деб сўраганида Марко Рубио оптимистик фикрда эканлигини айтди.
Ўз навбатида, Стив Дейнснинг “Бизга Марказий Осиёдан кўпроқ дўстлар керак, бу борада сиз билан ҳамкорлик қилишни интиқлик билан кутаман” деган сўзларини алоҳида таъкидлаш жоиз.
21 май куни АҚШ Сенатида Давлат департаментининг 2026 йилги бюджети бўйича тинглов бўлиб ўтган яна бир муҳим воқеа бўлди.Сенатор Стив Дейнс Марказий Осиё АҚШ учун стратегик муҳим минтақа эканлигини, бироқ у ҳали фойдаланилмаган катта салоҳиятга эга эканлигини таъкидлади. Бунга мисол тариқасида Транскаспий қувури келтирилди. Уни амалга ошириш учун Туркманистон ва Озарбайжонни боғлаш керак, масофа бор-йўғи 20 милья (32 километр).
Стив Дейнс Давлат котибидан: "Сизнингча, 20 мильялик Каспий интерконнектори қурилишини якунлаш АҚШ ва иттифоқчиларимиз манфаатларига мос келадими?" – деб сўради. Марко Рубио бу саволга "Ҳа. Бу мантиқий", — деб жавоб берди.
4 июнь куни Вашингтонда бўлиб ўтган “АҚШ — Марказий Осиё” форумида Стив Дейнснинг баёнотини ҳам алоҳида таъкидлаш жоиз.
– Марказий Осиё муносабатларни мустаҳкамлаш учун катта салоҳиятга эга минтақадир. Муҳим фойдали қазилмалар, ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги ва энергетика каби соҳалар АҚШ кўмагида ривожланиши мумкин. Албатта, агар Жэксон-Веник масаласи ҳал этилса, — деди сенатор.
2024 йил июнь ойида Кazinform АҚШ Давлат департаментига Транскаспий халқаро транспорт йўлаги бўйича АҚШ сиёсатини билиш учун расмий сўров юборди. Департамент таҳририятнинг расмий сўровига жавоб қайтарди ва “АҚШ ҳам Америка, ҳам бутун дунё манфаати учун Марказий Осиёда хавфсизроқ, барқарор ва фаровонроқ минтақа яратишдан манфаатдор, деб таъкидлади.
Вашингтон транспорт йўналишларини диверсификация қилиш зарурлигини тасдиқлайди. Бунинг учун Ўрта йўлакни ривожлантиришга, шунингдек, Марказий Осиёни Жанубий Осиё билан боғловчи энергетика инфратузилмаси ва транспорт тармоқларини кенгайтиришга барқарор сармоя киритиш талаб этилади.
Бу йўлак Марказий Осиёда тижорат ва сармоявий имкониятларни оширади. У, хусусан, кончилик ва ахборот технологиялари каби устувор тармоқларни қамраб олиши керак. Чунки минтақа глобал таъминот занжирлари билан чамбарчас боғланиб бормоқда.
27 июнь куни АҚШ Конгресси Жанубий ва Марказий Осиё бўйича кичик қўмитада “Жанубий ва Марказий Осиёдаги терроризм таҳдиди ҳолатини баҳолаш ҳамда ҳамкорлик имкониятларини ўрганиш” мавзусида тинглов ўтказди.
АҚШ Конгресси Вакиллар палатаси аъзоси Сидни Кэмлегер-Довнинг айтишича, Америка терроризмга қарши курашда Жанубий ва Марказий Осиё учун муҳим ҳамкор бўлиши керак. Конгресс аъзоси Жулиа Жонсоннинг фикрича, терроризмга қарши кураш АҚШ учун устувор вазифа, хусусан, радикаллашувни камайтиришга қаратилган "юмшоқ куч" механизмларидан фойдаланиш.
Мутахассислар нима дейди?
«EW Richardson» илмий ходими ва «Heritage Foundation» президентининг катта маслаҳатчиси Жеймс Карафанога кўра, Марказий Осиё яқин ўн йилликда тоғ-кон саноати ва қайта ишлаш бўйича йирик марказга айланиши мумкин.
– Ўн йил ичида Марказий Осиё Австралия, Конго Демократик Республикаси, Гренландия каби давлатлар қаторида тоғ-кон саноати ва қайта ишлаш бўйича йирик марказга айланиши мумкин. Мен қайта ишлаш жараёнларини хомашё манбасига яқинлаштириш ғоясини қатъий қўллаб-қувватлайман. Инфратузилма ва қайта ишлаш бизни стратегик ҳамкорлар сифатида жуда яқин қиладиган омиллардир, — дейди Жеймс Карафано.
Унинг фикрича, Вашингтоннинг устувор йўналишлари энергетика, минерал қазиб олиш, логистика ва сармоядир. АҚШ Марказий Осиё ва Жанубий Кавказни Ўрта йўлак ва Қора денгиз орқали глобал иқтисодиётга интеграциялашув учун ягона минтақа сифатида кўришга мойил.
Бундан ташқари, Жеймс Карафано АҚШнинг Ўрта йўлак ҳақидаги концепциясини тушунтириб берди. Америка ғояси “Ўрта йўлак”, IMEC (Ҳиндистон-Яқин Шарқ-Европа), 3SI (Уч денгиз ташаббуси) каби йўлаклар орқали дунё мамлакатларига бир-бирининг бозорларига кириш имконини бериш учун эркин ва очиқ иқтисодий зоналар яратишдан иборат.
«Central Asia – Caucasus Institute» институти раиси доктор Фредерик Старрга кўра, АҚШ Марказий Осиё минтақасини бир неча жиҳатдан кўриб чиқиши керак.
Биринчиси, Жанубий Кавказ мамлакатлари - Озарбайжон, Арманистон ва Грузия орқали. Чунки бу давлатлар Ўрта йўлакнинг асосий элементлари ҳисобланади.
Иккинчиси Жанубий Осиё давлатлари орқали. Чунки Афғонистон ва Покистон орқали Ҳинд океанигача темир йўл қуриш имконияти кўриб чиқилмоқда. Бундан ташқари, «TAPI» газ қувури ва «CASA-1000» электр тармоқлари лойиҳалари амалга оширилмоқда.
– Марказий Осиё давлатларининг бирлашиши икки томонлама муносабатларга қараганда анча самаралироқ натижалар беради. Буни “Марказий Осиё – Европа Иттифоқи” саммити ҳам тасдиқлади. Шунинг учун АҚШ Марказий Осиё давлатлари билан муносабатларда минтақавий ёндашувни ҳам маъқуллайди, деган тахмин бор, — деди эксперт.
Айни пайтда АҚШ ва минтақа ўртасидаги ҳамкорликка янада кенг қамровли ёндашув сифатида Марказий Осиё ва Жанубий Кавказдаги йирик лойиҳаларни, жумладан, “Ўрта йўлак”ни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш учун “Транскаспий тараққиёт банки” деб номланган мустақил молия институтини ташкил этиш таклиф этилмоқда.
Ташаббус муаллифларининг таъкидлашича, муваффақиятга эришиш учун таклиф этилаётган Транскаспий тараққиёт банки инвестицияларни йўналтира оладиган, рискларни юмшата оладиган ва минтақавий инфратузилмани ривожлантиришни мувофиқлаштирувчи ишончли ва мустақил институт бўлиши керак. Банкнинг таъсисчи давлатлари Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон, Тожикистон, Озарбайжон, Грузия ва Туркиядир. Бу давлатлар Ўрта йўлакнинг асосий савдо йўлларини биргаликда назорат қилади.
Бундан ташқари, банк Хитой, Европа Иттифоқи, Россия ва АҚШ каби йирик давлатлар, шунингдек, Япония, Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари каби сармоявий шерикларнинг иштироки учун очиқ бўлиши керак. Бу инвесторлар банкни бошқармайдилар, фақат молиявий ҳисса қўшадилар, бу уларга қарор қабул қилишда нейтрал позицияни сақлаб қолиш имконини беради.
Шундай қилиб, АҚШ ташқи сиёсатининг янги элементларидан бири Ўрта йўлакни ривожлантириш мақсадида Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ минтақаларини бирлаштиришдир.
АҚШнинг Афғонистон билан боғлиқ муайян ўзгаришларни назарда тутувчи Марказий Осиё бўйича стратегияси ҳам хавфсизлик ва халқаро терроризмга қарши кураш соҳасидаги сиёсатини сақлаб қолишини ҳам инкор этиб бўлмайди.
АҚШ президенти Дональд Трамп савдо келишувларига устувор аҳамият беришини инобатга олсак, АҚШ ва Қозоғистон ўртасидаги иқтисодий алоқаларни яхшилаш кун тартибида биринчи ўринда қолади. Шу ўринда Жэксон-Веник тузатишини бекор қилиш ва Қозоғистонга АҚШ билан “доимий савдо алоқалари” мақомини бериш мавзусини ҳам эслатиб ўтишимиз мумкин.
Аввал хабар қилинганидек, Дональд Трамп Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевга Truth Social тармоғида мактуб йўллаб, 1 августдан бошлаб 25 фоизлик божхона тўлови жорий этилишини маълум қилди.
Ўз навбатида, Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев АҚШнинг Қозоғистон товарларига божхона тўловлари киритганига жавобан Дональд Трампга мактуб йўллади.