Қозоғистон - МДҲ етакчиси: ялпи ички маҳсулот одамлар ҳаётига қандай таъсир қилади
ASTANA. Kazinform – Бу йил Қозоғистон аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) бўйича МДҲ мамлакатлари орасида етакчига айланди. Халқаро валюта жамғармаси мамлакат кўрсаткичини 14,77 минг долларга баҳолади. Бу кўрсаткич Россия (14,26 минг доллар), Грузия (9,57 минг доллар), Арманистон (8,86 минг доллар) ва ҳатто, нисбатан айтганда, Хитой (13,69 минг доллар) кўрсаткичларидан юқори. Kazinformнинг таҳлилий шарҳловчиси мутахассислар билан биргаликда иқтисодий ўсишнинг таъсирини таҳлил қилишга ҳаракат қилди.
Қозоғистон қандай қилиб юқори поғонага чиқди?
Сўнгги ўн йил ичида аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот статистикаси ошганлиги рост: 2014 йилдан бери йиллик кўрсаткич 10 минг доллардан пастга тушмади. Бу йил у атиги 14,77 минг доллардан ошди. Юқорида таъкидлаганимиздек, бундай ижобий динамика МДҲда фақат Қозоғистонда кузатилмоқда.
Иқтисодчи Бауиржан Исқақовнинг сўзларига кўра, кўрсаткичнинг барқарор ўсишига ҳам ички, ҳам ташқи омиллар таъсир кўрсатмоқда.
«Сўнгги йилларда амалга оширилган саноатлаштириш дастури ЯИМ ўсишига таъсир кўрсатди. Қишлоқ хўжалиги ва қурилиш соҳаларининг тикланиши, ички истеъмол ва инвестициялар ҳажмининг ўсиши ҳамда инфратузилма лойиҳалари бунга катта ҳисса қўшди.
Бундан ташқари, ташқи омиллар ҳам катта ҳисса қўшди. Ҳозирги кунда жаҳон бозорида нефть ва металл нархлари юқори, Россия ва Хитойга экспорт эса ошди. Евроосиё иқтисодий иттифоқи ичидаги савдо оқимлари кенгаймоқда. Буларнинг барчаси мамлакатимиз иқтисодиётининг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатмоқда»,- деб ҳисоблайди эксперт.
Қозоғистон иқтисодиёти экспортга асослангани рост. Хусусан, хомашё экспорти узоқ вақтдан бери асосий савдо товарига айланиб келган. Улар ЯИМдан ташқари бутун иқтисодиётни қўллаб-қувватлайди, десак муболаға бўлмайди.
2000 йиллардан бери жаҳон бозорида хомашё нархларининг барқарор ўсиши биз учун ажойиб имкониятга айланди. Шундан бери биз ЯИМнинг катта қисмини хомашёга сарфладик ва индикаторни уларнинг ҳисобидан ёпдик. Масалан, 2013-2014 йилларда хорижий экспорт ҳажми 80 миллиард долларга ошганини биламиз. Бу ўша пайтдаги ЯИМнинг учдан бир қисмига тенг эди. Ҳозир ҳам саноатда хом ашё улушига эга бўлган бирон бир соҳа йўқ.
Исталган вақтда, агар "қора олтин"нинг бозордаги нархи пасайса, демак фойда ҳам камаяди. Агар вазият бу йўналишда ўзгармаса, аҳоли жон бошига ЯИМни 14,77 минг доллар даражасида барқарорлаштириш қийин бўлади. Шунинг учун ҳукумат ҳар йили иқтисодиётни диверсификация қилиш бўйича саъй-ҳаракатларни амалга ошириб келади.
«Иқтисодиётнинг қарийб 40 фоизи хомашё сектори, нефть-газ ва металлургияга боғлиқ. Экспортнинг қарийб 60 фоизи нефть ва газга, 10-15 фоизи эса қазиб олиш саноатига боғлиқ. Шунинг учун ялпи ички маҳсулот таркибини диверсификация қилиш керак. Бунинг учун инновацион технологиялар ва IT соҳасини ривожлантиришдан бошқа йўл йўқ. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш тизимига ўтиш зарур. Транспорт ва логистика ҳамда яшил иқтисодиёт лойиҳаларини унутмаслик яхшироқдир, – дейди Бауиржан Исқақов.
Евроосиё иқтисодий иттифоқи: ёрдам ва алоқалар
Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ бўйича биз Россиядан олдинда эканлигимиз рост. Бу борада мутахассисларнинг таъкидлашича, натижалар Евроосиё иқтисодий иттифоқи ичидаги муросаларга таъсир кўрсатган. Афтидан, баъзи экспертлар жамиятда самарадорлигига шубҳа билан қараган уюшма ҳам фойда кўрган. Чунки Евроосиё иқтисодий ҳамжамияти доирасидаги интеграция ЯИМнинг тахминан 2 фоизини ташкил этган.
Иқтисодчи Бауиржан Исқақов Евроосиё иқтисодий ҳамжамиятининг салбий таъсири борлигига ишонмайди.
«Албатта, иттифоқ импортга қарамликни оширадиган ва маҳаллий ишлаб чиқаришнинг рақобатбардошлигига босим ўтказадиган пайтлар ҳам бор. Бироқ, умуман олганда, Евроосиё иқтисодий ҳамжамияти доирасидаги интеграция эркин савдо, экспорт бозорларини кенгайтириш ва саноат кооперациясини кучайтириш имконини беради. Масалан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва машинасозлик соҳасида Россия ва Беларусь корхоналари билан қўшма лойиҳалар амалга оширилмоқда», – дея қўшимча қилди эксперт.
"ЯИМ таркиби диверсификация қилиниши керак"
Яқинда Миллий иқтисодиёт вазирлиги 2025 йилнинг дастлабки 10 ойи учун ЯИМ кўрсаткичларини эълон қилди. У ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 6,4 фоизга ўсишни кўрсатмоқда. Бугунги кунда товарлар ишлаб чиқариш 8,2 фоизга, хизматлар кўрсатиш 5,3 фоизга, ишлаб чиқариш саноатида ўсиш 5,8 фоизга ва транспорт хизматлари ҳажми 20,7 фоизга ошди.
ЯИМнинг энг юқори ўсиши саноат секторида (70 фоиз) кузатилмоқда. Шу жумладан, ишлаб чиқариш саноатини тақсим қилсак:
- машинасозлик - 11,5 фоизга;
- автомобиль йиғиш - 13,3 фоизга;
- кимё саноатида - 10,9 фоизга;
- озиқ-овқат - 9,1 фоизга;
- нефть маҳсулотлари - 6,3 фоизга;
- металл буюмлар - 14,1 фоизга;
- қурилиш материаллари - 5,3 фоизга.
EPG жамғармасининг бош таҳлилчиси Досим Бесбай иқтисодиётни диверсификация қилиш янада тизимли бўлиши керак, деб ҳисоблайди. Хом ашё бўлмаган ишлаб чиқаришни ривожлантириш келажакдаги ЯИМ ўсишини барқарорлаштиради ва бу кўрсаткич аҳоли фаровонлигига ҳам тезда таъсир қилиши мумкин.
«ЯИМ ўсиши, албатта, иқтисодиётга таъсир қилади. Бироқ, агар бу ўсиш хом ашё бўлмаган соҳаларда бўлганида, унинг таъсири анча юқори бўлар эди. Чунки қайта ишлаш саноати ва қишлоқ хўжалигидаги мультипликатор эффекти жуда катта. Агар ўсиш фақат нефть секторида бўлганида, унинг таъсири минимал даражада қолиши ажабланарли эмас», - деди у.
Сўнгги уч йил ичида кўплаб янги корхоналар очилди. Бу йилларда 4 мингдан ортиқ янги ишлаб чиқариш корхоналари очилди, умумий инвестиция ҳажми 8 триллион тенгедан ошди ва қарийб 150 минг доимий иш ўрни яратилди. Хусусияти шундаки, давлат қайта ишлаш саноатига устувор аҳамият беради. Келажакда саноат Қозоғистонда ЯИМнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучига айланади.
Ялпи ички маҳсулот билвосита одамлар даромадига таъсир қилади
ЯИМ ўсиши макроиқтисодиётда жуда яхши натижа ҳисобланади. Бироқ, кўпчилик бу кўрсаткич нима учун аҳолининг умумий даромадига таъсир қилмаслигини тушунишни исташи аниқ.
Бауиржан Исқақовнинг сўзларига кўра, ЯИМ вазиятга унчалик алоқаси йўқ. ЯИМ иқтисодиётдаги ҳаракатни акс эттирса-да, аҳолининг турмуш шароити ва иш ҳақи бошқа кўрсаткичларга боғлиқ.
«ЯИМ - мамлакат иқтисодий фаолиятининг муҳим кўрсаткичидир. Бироқ, биз унинг бутун иқтисодий воқеликни тўлиқ акс эттирмаслигини тушунишимиз керак. Ушбу кўрсаткичнинг ўсиши ишлаб чиқариш ва хизматлар ҳажмини аниқ кўрсатса-да, у ҳар доим ҳам аҳолининг ҳаёт сифатига тенг келавермайди. Содда қилиб айтганда, бу ижтимоий сифатни кўрсатмайди. ЯИМ ўсса ҳам, даромад ва инфляциянинг адолатсиз тақсимланиши тескари натижа беради. Бундай парадокс деярли барча ривожланаётган мамлакатларга хосдир», - деб таҳлил қилди маърузачи.
Умуман олганда, 2020 йилдан кейин ЯИМнинг барқарор ўсиши кузатилган бўлса-да, одамлар даромадларининг реал ўсиши секинлашди. Экспертнинг фикрича, бунинг сабаби инфляция ва озиқ-овқат ва уй-жой нархларининг ошиши.
Бироқ ЯИМнинг аҳоли турмушига ҳеч қандай таъсири йўқ деб айтиш жуда нотўғри. Айнан шу статистика инвестициянинг ортишига, маҳаллий инфратузилмани янгилашга хизмат қилишини унутмаслик керак. Агар ЯИМ пасайса, иқтисодиётнинг кучи пасайиши ва ижтимоий лойиҳалар муваффақиятсизликка учраши мумкин.
Бауиржан Искаковнинг фикрича, аҳолининг турмуш даражасини ошириш учун ЯИМга эмас, балки ижтимоий баҳолаш соҳаларига устувор аҳамият бериш керак.
«Ҳақиқий иқтисодий ўсишни аниқлаш учун инсон тараққиёти индексига қараш керак: у аҳолининг умр кўриш давомийлиги, таълим даражаси ва даромадни ўз ичига олади. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган умумий миллий даромад (GNI), ишсизлик ва қашшоқлик даражаси, инновацион ривожланиш индекси, рақобатбардошлик индекси ҳамда иқтисодий барқарорлик ва ҳаёт сифатининг индекслари орқали ҳақиқий ўсишни аниқлаш мумкин.
Шу тариқа, аҳолининг ҳақиқий фаровонлигини баҳолаб, уни яхшилаш имкони бор, — дея хулоса қилди мутахассис.
Муаллиф: Ерсин Шамшадин