Қозоғистон кунгабоқар ёғи жаҳон бозорини қандай забт этмоқда
Қозоғистон 2024 йил якунлари бўйича 8-ўринни эгаллаб, кунгабоқар ёғи экспорт қилувчи дунёнинг ТОП-10 талигига кирди. Мамлакатимизда кунгабоқар етиштириш қанчалик фойдали ва бу соҳа агросаноат соҳасида истиқболлими. Батафсил Кazinform мухбири шарҳида ўқинг.
Қунгабоқар ёғи экспорти 4,8 баробар ошди
Қозоғистон мойли ўсимликларнинг жаҳон бозорида ўз мавқеини мустаҳкамламоқда. ҚР Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларига кўра, охирги уч йилда мамлакатда кунгабоқар ёғи ишлаб чиқариш 2,5 баробар, экспорт 4,8 баробар ошди, қадоқланган ёғ импорти эса 11 фоизга камайди.
2024 йилда 2023 йилга нисбатан кунгабоқар ёғи экспорти 31 фоизга ошиб, 364,5 минг тоннадан 476,5 минг тоннага етди.
Қунгабоқар ёғининг асосий қисми Ўзбекистон ва Хитойга экспорт қилинган бўлса, Тожикистон, Афғонистон, Латвия, Эрон ва Қирғизистонга экспорт қилинган. Бундан ташқари, Тожикистон жорий йилда импорт қилувчи давлатлар қаторига қўшилди – 2025 йил январь-апрель ойларида у ерга 4,4 минг тонна кунгабоқар ёғи жўнатилди.
Қозоғистон Республикаси ёғли ўсимликларни қайта ишлаш миллий ассоциацияси раиси Ядиқар Ибрагимовнинг таъкидлашича, мамлакатимиз қишлоқ хўжалигининг мойли ўсимликлар соҳасида экспорт режасини тўлиқ бажаришга муваффақ бўлди.
Президент Қозоғистон халқига 2023 йилги Мурожаатномасида ҳукумат олдига қайта ишланган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари улушини 70 фоизга етказиш вазифасини қўйди. Шунингдек, 2025 йилгача товар бўлмаган товарлар экспортини икки баравар ошириш вазифаси ҳам бор.
“2024 йилда бу кўрсаткичга эришдик. Агар 2020 йилда ёғ-мой маҳсулотлари экспорти 500 минг тоннадан сал кўпроқни ташкил этган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 1 миллион тоннадан ошди. Яъни, ёғ-мой маҳсулотлари экспортини ҳам жисмоний оғирликда, ҳам валюта тушумида икки баробарга оширдик”, – дейди Ядиқар Ибрагимов.
Мутахассиснинг таъкидлашича, 2023 йилда кунгабоқар уруғи экспортига 20 фоизлик, бироқ тоннаси учун 100 евродан кам бўлмаган экспорт божи жорий этилган. Шу вақтдан бери саноат жадал ривожлана бошлади. 2024 йилда Қозоғистон кунгабоқар ёғи етказиб берувчи жаҳон етакчилари ўнталигига кирди. Шунингдек, ушбу божхона тўловига қарамай, Хитойга етарли миқдорда кунгабоқар уруғи экспорт қилинмоқда.
2024 йилда кунгабоқар ёғини маҳаллий ишлаб чиқариш экспортдан олдин бўлганлиги мантиқан тўғри бўлиб, 2023 йилга нисбатан 18,3 фоизга ошган (534,2 минг тоннадан 632,2 минг тоннагача). Жорий йил январь-май ойларида 2024 йилнинг шу даврига нисбатан кунгабоқар ёғи ишлаб чиқариш 20,7 фоизга (274,7 минг тоннадан 331,5 минг тоннагача) ошди.
Бу ўсиш мамлакатимизда кунгабоқар экиладиган майдонларнинг кўпайиши билан ҳам боғлиқ. Шундай қилиб, 2024 йилда мойли экинлар экиш майдони 2898 минг гектарга кенгайтирилди. Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг қайд этишича, ўтган йили ялпи ҳосил 3337 минг тоннани ташкил этиб, ҳосилдорлик 12,2 ц/га (2023 йилда 2184 минг тонна, ҳосилдорлик 8,8 ц/га эди). Расмий маълумотларга кўра, 2025 йилда ёғли экинлар экиш майдони 3,4 миллион гектарга етди.
Қозоғистонда ишлаб чиқарилган ўсимлик мойлари экспорти 2024 йилда пул кўринишида 27,1 фоизга ўсди (400 миллион доллардан 509 миллион долларгача).
ТОП-3 кунгабоқар уни экспорт қилувчилар
Кунгабоқар ёғи ишлаб чиқаришдан ташқари, паррандачилик ва чорвачиликда қўлланиладиган қўшимча маҳсулот - юқори протеинли озуқа - кунгабоқар шроти (кунжара) ишлаб чиқарилади. Қозоғистон нафақат ўзини, балки Марказий Осиё мамлакатларини кунгабоқар ёрмаси ва шроти билан таъминлайди. Европа Комиссиясининг маълумотларига кўра, Қозоғистон Европа Иттифоқи мамлакатларига кунгабоқар шротни экспорт қилувчи ТОП-3 га кирди (охирги 2023-2024 маркетинг йилида у 4-ўринни эгаллаган).
Иқтисодий фойда
Қозоғистонлик фермерлар бу билан чекланиб қолмайди. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги 2030 йилга бориб ёғли экинлар майдонларини 3,9 миллион гектарга, ўсимлик ёғи етиштиришни 1,2 миллион тоннагача оширишни прогноз қилмоқда. Бунга экин майдонларини кенгайтириш, хомашё харид қилиш учун айланма маблағлар билан таъминлаш ва янги инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш ҳисобига эришилади.
Шунингдек, яқин 3-5 йил ичида давлат дунёда кунгабоқар ёғи етказиб берувчилар ТОП-3лигига кириш вазифасини қўйган.
Ядиқар Ибрагимов хориждан келтирилаётган ёғ-мой ва ёғ маҳсулотлари ҳажми ҳақида гапирди. Мамлакатлар ҳар йили 43 миллион тоннага яқин ёғ ва мой маҳсулотларини импорт қилади. Бу Қозоғистоннинг ўтган мавсумдаги экспортидан 42 баробар кўпдир.
Ибрагимовнинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг Хитой йўналишидаги улуши 2 фоиздан кам – бу етказиб беришнинг анча кичик фоизи. Бироқ, мамлакатимиз кейинги бир неча мавсумда, мутахассисларнинг прогнозларига кўра, бу кўрсаткични бир неча баробар ошириши мумкин.
“Кунгабоқар ёғи экспорти бўйича ТОП-10 таликка кириб, 8-ўринни эгаллаб турганимиз эътирофдир. Лекин бу биз учун чегара эмас. Биз дунёда кунгабоқар ёғи етказиб берувчи ТОП-3 таликка киришни режалаштирганмиз. Бунинг учун бизда барча имкониятлар мавжуд, чунки бугунги кунда республикамизда кунгабоқар экиш майдонларининг салоҳияти 4 миллион гектардан ортиқ. Шунга кўра, бундай кўрсаткичлар йилига 1,7-1,8 миллион тонна ёғ олиш имконини беради. Агар биз 1,5 миллион тоннага яқин кунгабоқар ёғини экспорт қилсак, дунё бўйича ТОП-3 кўрсаткичига чиқамиз. Биринчи ўринда Украина, кейин Россия, учинчи ўринда Қозоғистон бўлади”, - деди спикер.
Шундай қилиб, ёғ-мой саноати Қозоғистон агросаноат мажмуасининг муҳим ва истиқболли тармоқларидан бири бўлиб, у иш ўринларини яратиш, хомашё маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва экспортини кўпайтириш, шу орқали мамлакат иқтисодиётига қўшилаётган ҳиссасини ошириб келяпти.