Қозоғистон қандай қилиб рақамли хабга айланмоқда
ASTANА. Kazinform – Ҳеч кимга сир эмаски, фанда янги технология пайдо бўлганда, уни ихтиро қилганлар ҳам, ишлаб чиқаришга тез татбиқ этувчилар ҳам олдинда бўлади. Рақамлаштириш ва сунъий интеллектни оммавий ўзлаштириш даврида бу қонун ўзгармайди. Бу пойгада Қозоғистон қаерда? Мамлакатда замонавий технологиялар қандай жорий этилмоқда? Қандай рақамли стартап лойиҳалари мавжуд? Jibek Joly телеканалининг махсус репортажида журналистлар шу саволларга жавоб топишга ҳаракат қилишди.
Каспий денгизи туби бўйлаб кабель ётқизиш: истеъмолчидан ташувчига айланиш ташаббуси
Маълумки, Қозоғистон жаҳон интернет тармоғига асосан Россия компаниялари инфратузилмаси орқали киради. Дарҳақиқат, мамлакатда истеъмол қилинадиган интернет-трафикнинг қарийб 95 фоизи шу давлат орқали келади. Бу эса, ўз навбатида, ахборотга қарамлик хавфини оширади ва ахборот маконида мустақил сиёсатни шакллантиришга тўсқинлик қилади.
Ҳозирда Қозоғистон сунъий йўлдош орқали интернет тарқатиш хизматларини кенг жорий қила бошлади. Масалан, Starlink компанияси мамлакатда 13 август куни расман ишга туширилди. Бундан ташқари, ушбу соҳадаги вазият анъанавий интернет етказиб бериш тармоқларига муқобил вариантлар яратиш орқали тартибга солинади. Каспий денгизи туби бўйлаб қарийб 380 километр узунликдаги оптик толали интернет кабелини ётқизиш лойиҳаси бунга аниқ мисол бўла олади.
Секундига 400 терабитгача тезликни узатиш имкониятига эга бу магистраль Қозоғистонни келажакда интернет-трафик учун транзит хабга айлантиради. Шундай қилиб, мамлакат Шарқ ва Ғарбни рақамли кўприк орқали боғловчи муҳим ўйинчига айланади.
Ҳозирда Қозоғистон ва Озарбайжон денгиз тубини ўрганиш ишларини олиб бормоқда. Лойиҳани 2026 йилда якунлаш режалаштирилган.
– Жорий йилнинг март ойида AzerTelecom ва лойиҳага жалб қилинган пудратчилар билан биргаликда қирғоқ яқинида дастлабки тадқиқотлар ва ер усти ишларини олиб бордик. Ушбу тадқиқотлар Ақтау ва Сумгаит ҳудудларида қирғоқ қудуқлари ва кабель станцияларини жойлаштириш учун самарали жойларни аниқлаш имконини берди. Энди биз махсус жиҳозланган кемалар ёрдамида денгиз тубини ўрганиш босқичини бошладик. Бу босқичдан сўнг кабелни тайёрлаш, уни ташиш ва Каспий денгизи тубига ётқизиш ишларига ўтамиз, – дейди “Қазақтелеком” АЖ бошқаруви раиси Бағдат Мусин.
Оптик толали интернет кабелини ётқизишнинг Қозоғистон учун фойдаси жуда катта. Биринчидан, интернет сифати ва тезлиги ошади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ётқизилаётган кабелнинг ўтказиш қобилияти секундига 400 терабитни ташкил этади, бу эса 100 гигабайтлик фильмни 4К (ёки Ultra HD (UHD)) сифати билан атиги 2 миллисекундда юклаб олиш имконини беради. Бу шуни англатадики, ҳатто бир неча соат ичида YouTubeда бутун видеони юклаб олиш мумкин.
Иккинчидан, мамлакат рақамли хабга айланади. Бу лойиҳа Қозоғистонни нафақат истеъмолчи, балки транзит мамлакатга айлантиради. Осиёдан Европага ахборот оқими мамлакат орқали ўтади.
Учинчидан, иқтисодий фойда келтиради. Ахборот трафиги даромад келтиради, хорижий инвестициялар келади, янги IТ-лойиҳалар ва иш ўринлари яратилади.
Тўртинчидан, миллий хавфсизлик ва рақамли мустақиллик мустаҳкамланади. Бу кабель орқали Қозоғистон ўзининг мустақил интернет йўналишига эга бўлади.
— Интернет ҳозир бизга асосан Россия Федерацияси орқали келади. Умуман олганда, Европа ва Осиё ўртасида ахборот маълумотларини алмашиш ва узатишдаги улушимиз бор-йўғи 1,5 фоизни ташкил этади. Мазкур лойиҳа амалга оширилгач, бу кўрсаткични 5 фоизга етказишни режалаштирганмиз. Умумий лойиҳа 2026 йил охиригача амалга оширилади ва биринчи маълумотлар мамлакатимиз орқали ўтади, – дейди Телекоммуникациялар қўмитаси раҳбари Азамат Сериктаев.
Темир йўл тармоғини рақамлаштириш: барча маълумотлар ёзиб олинади
Бугунги кунда темир йўл транспорти соҳасида тезлик ва хавфсизликни таъминлашга қаратилган бир қатор Smart тизимлар жорий этилмоқда. Улар орасида йўл ҳолатини кузатиш ва транспорт инфратузилмасини бошқариш учун бир қатор рақамли платформалар мавжуд.
– Бу темир йўл транспортини бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимидир. Бу ерда локомотивни қабул қилиш, вагонларни рўйхатдан ўтказиш, вагонларни қайта ажратиш, йўл вақти, тўхташ вақти – ҳаммаси ёзиб олинади. Барча маълумотлар бошқарув марказига юборилади, – дейди машинист-инструктор Абай Абилжанов.
Темир йўл тармоғини рақамлаштириш учун барча эски локомотив ва вагонларни алмаштириш шарт эмас. Уларга фақат махсус сенсорлар ва ўлчагичлар ўрнатилган. Шунга кўра, бу қурилмалар ҳаракат, ҳарорат, эскириш даражаси каби маълумотларни тўплайди ва уларни марказга юборади.
- Темир йўл транспорти рельс ва шпаллардан бошланган, шунинг учун рақамлаштириш шу асосда давом этиши керак. Ахир, рельслар устидаги ҳамма нарсани рақамлаштириш унчалик қийин эмас. Замонавий локомотив моделларининг ўзи рақамли маълумотлар билан жиҳозланган. Бироқ инфратузилмани рақамлаштириш бу жараённи янада ривожлантиришнинг асосий шартидир. Бугун биз бу муаммони ўз тизимимиз асосида кўриб турибмиз. Қайси йўналишни ривожлантирмайлик, асосий темир йўл тармоғини рақамлаштиришга келамиз. Шу боис, биринчи навбатда, бу масалани ҳал қилиш керак, – дейди темир йўл мутахассиси Мурат Бекмағанбетов.
Сунъий интеллект армияга чақириладиган ёшларни танлайди
Мамлакатда кенг кўламли рақамли ечимларни тақдим этиш платформаси сифатида эътироф этилган Digital Almaty форумида сунъий интеллектни татбиқ этувчи лойиҳалар тақдим этилди. Улардан бири — Defence tech.
– Эндиликда ўзимизнинг ахборот тизимимизни яратиб, уни бошқа давлат органларининг ахборот тизимлари билан интеграциялаштириб, кимларнинг армияга бормаслик имконияти борлигини аниқлаяпмиз. Булар асосан талабалар бўлиб, ҳар йили 700 мингга яқин талаба армиядан қолдирилади. Бундан ташқари, беморлар, турмуш қурган ва фарзандли бўлган фуқаролар ҳам бор, уларни ахборот тизимида алоҳида тоифага ажратиб, талабаларга SMS-хабар жўнатдик.
Биз давлат хизматларини кўрсатишни проактив тизимга ўтказмоқдамиз. Хусусан, фуқарони аризасисиз армиядан қолдириш мумкин бўлди. Унинг манзилини ўзгартирганда, ҳарбий комиссарликлар уни автоматик равишда рўйхатга олади, ишга киргач, кадрлар бўлимлари бизга келмасдан туриб маълумотлар базасидан маълумотларни олишлари мумкин. Шундай қилиб, биргина ушбу жараённи фаол ўзгартириш туфайли давлат ҳозирда 1 миллиард тенгедан ортиқ маблағни тежаб қолмоқда, – дейди ҚР Мудофаа вазири ўринбосари Дархан Ахмедиев.
Унинг сўзларига кўра, бундай ташаббуслар туфайли 17 ёшли ўсмирлар энди ҳарбий рўйхатга олиш учун ҳеч қаерга боришлари шарт эмас, ҳаммаси автоматик тарзда онлайн тарзда амалга оширилмоқда.
Бундан ташқари, сунъий интеллект эндиликда мамлакатда ҳарбий хизматга чақириладиган ёшларни танлайди. Электрон маълумотлар базасига киритилган фуқароларнинг маълумоти, бўйи, вазни, оилавий аҳволи каби маълумотлар аскар армиянинг қайси қисмига мос келишини аниқлаш имконини беради.
- Барча давлат тизимларидан олинган маълумотлардан сунъий интеллект улар қайси соҳа ва армиянинг қайси қисмига мос келишини аниқлайди. Сунъий интеллект саломатлик, бўй, кўриш, эшитиш, қандай қобилиятга эга экани каби маълумотларни ҳисобга олиб, жорий комиссияга тавсиялар беради. Кейин комиссия ўз қарорини қабул қилади.
Масалан, десант-ҳужумчи қўшинлари сафига қабул қилиш учун одам баланд бўйли ва соғлом бўлиши керак, дейилади. Агар биз уларни алоқа мутахассисликлари ва бўлимларига юбормоқчи бўлсак, улар яхши эшитишлари керак. Ҳозирда бу синовдан ўтказилмоқда, тез орада ишга туширамиз, деган умиддамиз, – дейди ҚР Мудофаа вазирлиги ахборот технологиялари бошқармаси бошлиғи Бекжан Мирзағалиев.
Агродрон — зараркунандаларга қарши курашда ноёб восита
Рақамли технология ёрдамида экин майдонларини осмондан кузатиш ва бошқариш мумкин. Мисол учун, агродрон тезда ўғит ва пестицидларни сепиш имконини беради. Қозоғистонда эса бундай ақлли қишлоқ агро-ечимларга талаб йилдан-йилга ортиб бормоқда.
— 2024 йил декабрь ойида республика бўйлаб 46 та дрон харид қилинди. Бу йил улар биринчи марта чигирткаларга қарши ишлатилган. Албатта, уларнинг самарадорлиги жуда яхши. 90 фоизи тежамкор ва трактор ҳамда механизмлар юрмайдиган тепаликли жойларда жуда самаралидир. Ҳудудлар бўйича бизда энг кўп дронлар Қостанай вилоятида мавжуд — 16 та дрон. Қолган ҳудудларга 3-4 та дрон ажратилди, – дейди “Фитосанитария” РДК Агротехника бўлими бош мутахассиси Нурбек Муштарбеков.
Дрон оператори Еркебулан Сўзақбайнинг айтишича, замонавий қурилма бир қатор афзалликларга эга.
- Бу дрон иккита аккумулятор билан жиҳозланган. Бир батарея ишлаётган бўлса, иккинчиси зарядланмоқда. Дроннинг 45 литр сиғими бор, уни далага 7-8 дақиқада сепади. Иккинчи батарея ишлашга тайёр бўлади. Бунинг ёрдамида у узлуксиз ишлаши мумкин. Дроннинг олд томонида иккита жуда кучли чироқ бор, улар туфайли у ҳатто тунда ҳам ишлай олади. Бундан ташқари, дрон ўзининг ЛиДАР (LiDAR) тизимига эга. У ҳатто қоронғуда ҳам олдидаги тўсиқларни аниқлайди ва уларга урилиб кетмайди. Ҳозиргача Қозоғистон бўйлаб 52,5 минг гектарга яқин ҳудудга чигирткага қарши инсектицидлар сепилди, — деди у.
Фавқулодда вазиятларда биргаликда ҳаракат қилиш: ягона радио тармоғи яратилади
2023 йилда Абай вилоятида содир бўлган даҳшатли ёнғин пайтида ҳам, яқинда содир бўлган сув тошқини пайтида ҳам фуқаро муҳофазаси тармоқларининг овози бир жойдан чиқмади. Бу эса, ўз навбатида, қутқарув ишларини самарали амалга оширишга тўсқинлик қилган. Шу боис бугунги кунда Фавқулодда вазиятлар ва Ички ишлар вазирлиги ягона радиотармоққа ўтмоқда. Ушбу қадам ёнғин, сув тошқини ва бошқа фавқулодда вазиятларда авария-қутқарув хизматларининг тезкор ҳаракатига ёрдам беради.
– Келгусида ушбу радиотармоққа 10 га яқин хизматни киритамиз. Буларга тез тиббий ёрдам, йўл, ўрмон хўжалиги ва полиция хизматлари киради. Ушбу хизматларнинг барчаси бизга ўз вақтида маълумот беради. Айни пайтда Қозоғистондаги 20 та ҳудуддан 13 таси ушбу тизимга киритилган, – дейди ҚР Фавқулодда вазиятлар вазирлиги Алоқа тармоғи Сайёр бошқарув бошқармаси бошлиғи Адилхан Науризбай.
Қозоғистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги Ахборотлаштириш, рақамлаштириш ва коммуникациялар бошқармаси бош мутахассиси Руслан Сеитовнинг сўзларига кўра, ушбу ягона радиотармоқ нафақат фавқулодда вазиятларда, балки тинчлик давридаги фавқулодда вазиятларда ҳам фойдали бўлиши мумкин.
– Бу тизимдан бошқа давлат органлари ҳам кундалик фаолиятида фойдаланишлари мумкин. Жумладан, оғир бемор билан тез тиббий ёрдам бригадаси йўлга чиқса, ушбу радиотармоқ йўл-патрул хизмати билан тезкор алоқа ўрнатиш ва тирбандлик вақтида “яшил йўлак” яратиш имконини беради. Бу беморни ўз вақтида шифохонага етказиш, инсон ҳаётини сақлаб қолиш имконини беради, – дейди у.
Тиббиётда СИ: аутист боланинг биринчи сўзи "она" эмас, балки "робот" эди
Сунъий интеллект бугунги кунда таълим соҳасига янги туртки бермоқда. Айниқса, талаба-ёшлар, олимлар тиббиёт соҳасидаги илмий лойиҳаларда ундан унумли фойдалана бошладилар. Масалан, ЖИ туфайли касалликни эрта ташхислаш ва даволаш усулларини моделлаштириш каби мураккаб жараёнлар энди осонлашади.
- Бизнинг тизимимиз онкоагент каби ишлайди, яъни шифокор, онколог КТ ва МРТ тасвирларини олади ва бу тасвирлар асосида 3D инсон анатомияси пайдо бўлади. Бу бизга олдиндан, жарроҳлик аралашувисиз, ўпка саратони ёки бошқа нарса қаерда эканлигини аниқлаш имконини яратади. Бу биопсияни тезроқ бажаришга ёрдам беради.
Айни пайтда бизда атиги 2 нафар ҳақиқий бемор бор, уларни ҳозир текширмоқдамиз. Бундан ташқари, 40 дан ортиқ симуляция ҳолатлари мавжуд, яъни биз тайёр маълумотларни олиб, уларни лойиҳамиз билан таққосладик. Ўртача ҳисобда лойиҳамизнинг тасдиқланиш даражаси, яъни эрта аниқлаш 82 фоизга етади, – дейди стартапчи Асилжан Абдуллаев.
Бундан ташқари, сунъий интеллектга асосланган робот терапияси ёрдамида аутизм ташхиси қўйилган болаларни даволаш усули жорий этилди. Янги реабилитация усулини маҳаллий олим Анар Сандиғулова ихтиро қилган. Мутахассиснинг сўзларига кўра, робот одамларнинг кўзига қарай олмайдиган болаларнинг эътиборини тортади. Шундай қилиб, у болани одамлар билан юзма-юз гаплашишга ўргатади. Робот эса 3 та тилда бемалол гапиради.
- Аутизм ташхиси қўйилган болаларда кўз билан алоқа ёмон ривожланган. Шу муносабат билан робот жуда самарали мураббий ҳисобланади. Бизда етти ёшга тўлгунга қадар биологик онасининг кўзига қарамаган қиз бор эди. Робот билан 2-3 дарсдан сўнг онасининг кўзларига боқди. Ўшанда онанинг қувончини кўрсангиз эи. “Боламни нима қилдинг, етти йил ичида биринчи марта кўзимга тик қаради”, деб қувонганида танамизда электр токи юргандекдек туюлди.
Робот билан машғулотлардан сўнг гапира бошлаган болаларнинг гаплари кўп бўлади. Ҳатто шундай бола ҳам бўлганки, ҳаётида биринчи сўзи 6 ёшида “робот” бўлган. “Бу “она”, “дада”, “бобо” ўрнига “робот” билан бошланган, — дейди муҳандис, NU ассоциатив профессории Анар Сандиғулова.
Олим аллақачон ўз ишига муаллифлик ҳуқуқини рўйхатдан ўтказган. Унинг лойиҳаси 2023 йилда Швецияда бўлиб ўтган халқаро анжуманда юқори баҳоланган ва энди у АҚШ ва Европа Иттифоқидан патент олмоқчи.
- Ақтауга битта робот юборилади. Умуман олганда, ҳозирда мамлакатда 7 та шундай робот мавжуд. Ҳар бир роботнинг юзига камера ўрнатилган. У орқали бола ҳар куни робот билан дарс давомида нимани ўзлаштиргани ва машқ қилганини билиб олиши мумкин. Бунинг учун бизда махсус интернет портал мавжуд. У ердан боланинг дарс давомида неча марта кўз билан алоқа қилгани, неча марта қараганини, неча марта табассум қилганини таҳлил қилади.
Шундан келиб чиқиб, “дарснинг 70 фоизида боланинг юзида табассум пайдо бўлган” ёки “бола дарснинг 80 фоизига эътибор берган” каби аниқ статистик маълумотлар тузилади. Мутахассис ушбу статистик жадвалдан фойдаланиб, боланинг ривожланиш суръати ва дарсни ўзлаштириш даражасини аниқ тушуна олади, - дейди Анар Сандиғулова.
Қозоқ қалбини тушунадиган СИ - “Бейнеле” модули
Қозоқча гапирадиган робот каби сунъий интеллектга асосланган модулларни ҳам миллий қадриятларимизга мос тарзда модернизация қилиш мумкин. Ушбу муҳим вазифани Интеллектуал тизимлар ва сунъий интеллект институти мутахассислари ўз зиммаларига олишди. Масалан, улар қозоқ дунёқарашига мос равишда энг реал тасвирларни яратадиган “Бейнеле” модулини яратдилар.
- Дунёда кўплаб image generator мавжуд. GPT, MidJourney ва GeminAI бор. Уларнинг барчаси яхши тасвирларни яратади. Аммо Қозоғистон билан боғлиқ контент яратишга ҳаракат қилганимизда, нимадир етишмаётганини сезамиз. Мисол учун, биз улардан анъанавий таомимиз - гўштни сўрасак, улар буни қила олмайди. Қанчалик аниқ ёзмасин, улар "бешбармоқ" нима эканлигини тушунмайдилар.
Шунинг учун биз Қозоғистон учун мос, қозоқи, қозоқ анъаналари ва тарихини тушунадиган модул яратиш ҳақида ўйладик. Бу бизнинг модулимизнинг асосий афзаллигидир. Қозоқ ёзувларини ҳам ишлаб чиқиши мумкин. Агар расмда, тортда "Туғилган кунингиз билан" ёзуви бўлса, уни қозоқ тилида ёзиш мумкин. Бошқа модуллар буни инглиз тилида ёзиши мумкин, аммо қозоқ тилида ёза олмайди, - дейди Data scientist Нартай.
Интеллектуал тизимлар ва сунъий интеллект институти бош директори Ҳусайн Атакан Варол буни муҳим ютуқ деб ҳисоблайди.
- Бу нафақат технологик ютуқ, балки маданий ютуқдир. Қозоғистон ўз халқи учун ўз тилида ва ўз қоидалари билан илғор интеллектуал тизимлар яратиши мумкинлигини исботлади. Бу қозоғистонлик тадқиқотчилар, муҳандислар ва маълумотлар бўйича мутахассисларнинг истеъдоди туфайли мумкин бўлди, - дейди у.
ЭКСПО биноси “келажак технологияси”нинг олтин уясига айланади
“ЭКСПО-2017” рамзига айланган шарсимон бино эса энди сунъий интеллектнинг янги даврига хизмат қилади. Бу ерда Alem AI халқаро маркази қурилмоқда. Лойиҳа доирасида давлат бошқарувида сунъий интеллект қўлланиладиган AI Government, тадқиқот лабораториялари, стартаплар учун AI кампус очилади. Бундан ташқари, Tomorrow School каби янги авлод мактаблари фаолият юритади.
- Ушбу марказни мазкур СИга сармоя жалб қилиш ва стартапларни қўллаб-қувватлаш маркази деб аташ мумкин. Ҳар йили сунъий интеллектнинг ушбу соҳаси минглаб мутахассисларни тайёрлайди ва юзлаб стартаплар ва ўнлаб илмий лойиҳаларни қўллаб-қувватлайди, – дейди ҚР Рақамли ривожланиш, инновациялар ва аэрокосмик саноат вазирлигги Сунъий интеллект ва инновацияларни ривожлантириш қўмитаси эксперти Бақберген Шарипбек.