Қозоғистон-Финляндия муносабатлари: янги даврни бошлаб берувчи сиёсий суръатлар
ASTANА. Кazinform – Финляндия Қозоғистонни Марказий Осиёда ишончли шерик сифатида кўради. Ушбу сиёсий позиция сўнгги йилларда иқтисодий ўсишга олиб келди ва давлатлараро лойиҳаларни амалга оширишга туртки бўлди. Тадбиркорлар, айниқса, Ўрта йўлак салоҳиятидан фойдаланиб, икки томонлама савдо улушини оширишга интилишади.
28-29 октябрь кунлари Финляндия Президенти Александр Стуббснинг расмий ташрифи давомида умумий келишувларга эришиладими? Финляндиялик инвесторлар учун қайси соҳалар жозибадор бўлиши мумкин? Кazinformнинг таҳлилий шарҳловчиси мутахассислар билан биргаликда саволга жавоб излади.
Сиёсий муносабатлар босқичи
Финляндия ва Қозоғистон ўртасидаги дипломатик муносабатлар 1992 йилда ўрнатилди. Ўшандан бери икки мамлакат ўртасидаги ҳамкорлик иқтисодиёт, экология ва таълим соҳаларида мунтазам равишда ривожланиб бормоқда. Геосиёсий афзалликлар ўзаро манфаатли таклифларга ҳам ҳисса қўшди. Финляндия Европа Иттифоқининг фаол аъзоси сифатида бизга Кўҳна қитъага йўл очган бўлса, Қозоғистон Марказий Осиёдаги энг йирик иқтисодиёт сифатида хомашё ва савдо йўллари учун муқобил йўлни таклиф этади.
Бироқ, дипломатик алоқалар сўнгги ўн йилликда фақат мустаҳкамланди. Маълумки, икки мамлакат асрлар давомида турли сиёсий блоклар томонидан бўлиниб келган. Узоқ вақт давомида иккита алоҳида ҳарбий ва сиёсий иттифоқ Ғарбдаги халқнинг дўстона муносабатларга эга бўлишига имкон бермади. Совет Иттифоқи қулаганидан кейин ҳам умумий алоқалар яхшиланмади, балки фақат 2010 йилда янги босқичга ўтди: ўша йили Финляндиянинг Қозоғистондаги элчихонаси очилди; 2012 йилда Қозоғистон ўз элчихонасини дўстона мамлакатда очди.
Қозоғистон Стратегик тадқиқотлар институти директорининг ўринбосари Даурен Абеннинг сўзларига кўра, Қозоғистон учун геосиёсий тоифалар йўқ, биз барча ташқи сиёсат шерикларига тенг муносабатда бўламиз. Тарафдор ёки рақиб тушунчаси йўқ. Шунинг учун Финляндия билан муносабатларни жонлантиришга ҳеч қандай тўсиқлар бўлмаслиги керак.
– Финляндия умуминсоний фаровонлик жамиятини яратишга муваффақ бўлган мамлакат. Унинг фуқаролари энг бахтли халқлар қаторига киради, давлат институтлари яхши ривожланган. Унинг касаба уюшмалари фаол ва коррупцияга қарши кураш самарали. Бу мамлакат тажрибаси бизнинг сиёсий йўналишимиз учун жуда долзарбдир, – деди у.
Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, Финляндия президентлари илгари Қозоғистонга 5 марта ташриф буюришган. Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Финляндия расмийлари билан 4 та учрашув ташкил этган. Икки мамлакат ҳукуматлари экологик сиёсат, қайта тикланадиган энергия манбалари, рақамлаштириш ва инсон капиталини ривожлантириш соҳасида кўплаб ташаббусларга эга. Масалан, бу йил улар "Яшил технологиялар ва энергия самарадорлиги" бўйича меморандум имзоладилар ва таълим соҳасида Финляндиянинг «KiVa» дастури Қозоғистон мактабларида жорий этилмоқда.
Бизнес йўналиши: кончилик, энергетика, сув стратегияси
Сўнгги йилларда Финляндия инвесторларининг Қозоғистон иқтисодиётига қизиқиши сезиларли даражада ошди. Буни тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг ўсиш суръати тасдиқлайди: 2023 йилда - 22,7 миллион АҚШ доллари, 2024 йилда - 41,8 миллион АҚШ доллари, 2025 йилнинг биринчи ярмида - 24,2 миллион АҚШ доллари. Шундай қилиб, 2024 йилда Финляндиядан Қозоғистонга жалб қилинган инвестициялар ҳажми ўтган йилга нисбатан 84,2 фоизга ошди.
Ўсиш Финляндия бизнес вакилларининг Қозоғистон бозорига ҳақиқий қизиқишини кўрсатади. Лойиҳаларнинг юзтадан биттаси эмас, уларнинг ҳар бири ўз натижаларига эга. Масалан, 2025 йил январь-август ойларида икки томонлама савдо 89,5 миллион АҚШ долларига етди, шундан 84,4 миллион АҚШ доллари импорт қилинган. Дўстона мамлакат қишлоқ хўжалиги техникаси, дори-дармонлар, енгил автомобиллар, дастурий таъминот ва атроф-муҳит ускуналари импортини кўпайтирди.
Ҳозирда Қозоғистонда Финляндия капитали иштирокидаги 70 та компания рўйхатдан ўтган, жумладан, «Nokia», «Orion Pharma», «Tikkurila», «Metso», «Kone», «Lamor», «Peikko». Савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича ҳукуматлараро комиссия, шунингдек, энергетика, транспорт, қишлоқ хўжалиги ва таълим соҳаларидаги ишчи гуруҳлар фаолият юритмоқда. Wärtsilä энергетика соҳасида, Outotec рудани қайта ишлаш соҳасида ва Vaisala атроф-муҳит соҳасида самарали ютуқларга эришмоқда.
Жаҳон иқтисодиёти ва сиёсати институтининг бош мутахассиси Лидия Пархомчикнинг сўзларига кўра, Финляндия бизнес сектори кончилик ва энергетика лойиҳаларига жуда қизиқиш билдирмоқда.
- Европанинг энг муҳим ва нодир металларга бўлган талабини ҳисобга олган ҳолда, тадбиркорлар кончилик соҳасига киришга қизиқиш билдирмоқда. Бундан ташқари, Қозоғистоннинг бу соҳадаги технологиялари барқарор ва узоқ вақтдан бери хомашё соҳасида Финляндия компаниялари билан тажриба алмашиб келмоқда. Мамлакатимиз учун қайта тикланадиган энергия манбалари ва энергияни сақлаш учун Европа технологияларини сотиб олиш стратегик аҳамиятга эга, - деди эксперт.
Шуни таъкидлаш керакки, энергия самарадорлигини оширадиган технологиялар қозоғистонлик-финляндиялик тадбиркорлар томонидан қўлланилмоқда. Эслатиб ўтамиз, Финляндиянинг Wartzilla корпорацияси Манғистаудаги шамол электр станциялари ва қуёш энергияси ишлаб чиқаришни газ двигателлари билан бирлаштирган гибрид электр станцияси учун ускуналар етказиб беришни ўз зиммасига олди.
Бу йўналишда Финляндияга мурожаат қилиш учун кўплаб сабаблар бор. Улар энди "яшил" технологиялар ва айланма иқтисодиётда глобал етакчилар ҳисобланади. Бу тажриба, айниқса, Қозоғистон учун долзарбдир, чунки мамлакат 2060 йилга бориб углерод нейтраллигига эришишни мақсад қилган.
Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти директорининг ўринбосари Даурен Абеннинг сўзларига кўра, иккала томоннинг бизнес йўналиши рақамлаштириш ва сув ресурсларини бошқаришни эътиборсиз қолдирмаслиги мумкин.
- Қозоғистон трансчегаравий дарёларга боғлиқ ва у ердаги сув ресурслари хавотирга солмоқда. Шу муносабат билан, менимча, Финляндия суперкомпьютерлари экологик муаммоларни ҳал қилишда катта ёрдам беради. Атроф-муҳит ҳолати ва сув ресурсларини кузатиш учун юқори технологиялар ва суперкомпьютерлардан кенг фойдаланиш вақти келди. Президентнинг сунъий интеллектни фаол равишда жорий этишга қаратилган сиёсати, шубҳасиз, бу мақсадга яқинлаштиради, - деди у.
Лидия Пархомчик сув ресурсларидан фойдаланишда сунъий интеллектдан фойдаланиш қишлоқ хўжалиги соҳасига катта фойда келтиради, деб ҳисоблайди. Ҳатто қишлоқ хўжалиги сектори Қозоғистон экспортининг асосий қисмини савдо айланмасида ташкил этадиган вазиятга ҳам эришиш мумкин.
– Бу ерда Қозоғистон қишлоқ хўжалиги секторининг самарадорлиги ва унумдорлигини ошириш учун Финляндия технологиясига муҳтож. Шунингдек, биз Финляндия компанияларидан сувни тозалаш, қайта ишлаш, чиқиндилар ва эко-технологиялар соҳаларини такомиллаштириш учун кўп нарсаларни ўрганишимиз мумкин, - деб таъкидлади мутахассис.
Ўрта йўлак
Қозоғистоннинг иқтисодий салоҳиятини Ўрта йўлаксиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шу нуқтаи назардан, Финляндия раҳбарияти учун Хитойдан Марказий Осиё орқали юкларни етказиб бериш ҳам фойдалидир. Эксперт Лидия Пархомчикнинг сўзларига кўра, Финляндия президенти Александр Стубб Астанада бу мавзуни тилга олмасдан қолмайди. Ахир, Финляндия бир неча йиллардан бери Шимолий Европага қаратилган йўлакнинг бир тармоғини яратиш устида ишламоқда. У Қозоғистон орқали транзит билан Хитой, Финляндия ва Европа йўналишида контейнер ташишни ривожлантириш учун ҳеч қандай маблағни аямасликка тайёр.
– Логистика оператори Norman Logistics Service Ўрта йўлакни ривожлантиришда фаол иштирок этмоқда. Томонлар Хитой ва Финляндия ўртасида мунтазам қўшма контейнер хизматини йўлга қўйишни режалаштирмоқдалар. Таъкидлаш жоизки, 2022 йил март ойида Олтинкўл-Қорғас йирик чегара темир йўл чорраҳасида контейнер поезди синов режимида жўнатилган эди. Ўтган йили Қозоғистон ва Финляндия логистика операторлари меморандум имзоладилар ва Хитой ва Финляндия ўртасида мамлакатимиз орқали контейнер хизматини ривожлантиришга келишиб олдилар. Қозоғистоннинг GTG Express компанияси ҳам Финляндия логистика операторлари билан қўшма лойиҳаларга эга, - деди эксперт.
Қозоғистон санкциялар исканжасидан қандай чиқади?
Бугунги кунда иккала мамлакат олдида ҳам иқтисодий вазифа турибди - савдо айланмасини ошириш. Улар ҳеч бўлмаганда 2000-йиллар даражасига қайтишга ҳаракат қилишлари маълум. Ўша пайтда икки томонлама савдо ҳажми тахминан 800 миллион долларга етган эди.
Иқтисодий тадқиқотлар институтининг Савдо ва инвестиция сиёсатини ривожлантириш маркази мутахассиси Меруерт Манапованинг сўзларига кўра, аввалги кўрсаткичга қайтиш учун бир қатор тўсиқларни енгиб ўтиш керак. Биринчидан, сиёсий нотинчликни четлаб ўтиш муҳимдир.
– Савдо айланмасининг пасайишига икки мамлакат турли сиёсий ва иқтисодий блоклар аъзоси эканлиги ҳам тўсқинлик қилмоқда. Финляндия Европа Иттифоқи аъзоси, Қозоғистон эса Евроосиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИИ) аъзоси. Бу, албатта, савдо стандартлари ва техник тартибга солиш тизимларида фарқларни келтириб чиқаради, логистика ва божхона тўсиқларини яратади.
Бундан ташқари, савдо айланмасининг пасайишига глобал иқтисодий пасайиш, хомашё нархларининг ўзгариши ва транспорт ва логистика йўналишларининг ўзгариши таъсир кўрсатди. Европа бозорига экспорт қилишда санкциялар ва геосиёсий омилларни эътиборсиз қолдириб бўлмайди, - деди спикер.
ҚСТИ директорининг ўринбосари Даурен Абен геосиёсий қарорлар савдо балансини ёмонлаштираётганидан хавотирда. Унинг сўзларига кўра, Финляндия ҳам, Қозоғистон ҳам Россия билан чегарадош бўлгани учун санкцияларни четлаб ўтиш қийин.
- Биз можаро зонасида яшаяпмиз. Санкция чекловлари эркин савдога тўсқинлик қилмоқда. Бу етарли эмас, Европа Иттифоқи Россияга қарши 19 та санкция пакетини жорий қилди. Буларнинг барчаси ўзаро муносабатларга таъсир қилмасдан қолмайди. Менимча, икки президент ушбу санкцияларни бузмасдан савдо ва иқтисодий ҳамкорликни фаол олиб бориш йўлларини муҳокама қиладилар. Шунингдек, томонлар Финляндия инвестициялари иқтисодиётнинг қайси секторига келишини ҳал қилишади, - деди Даурен Абен.
Иқтисодий тадқиқотлар институти Жаҳон иқтисодиёти тадқиқотлари марказининг етакчи мутахассиси Аида Жармуҳамедованинг сўзларига кўра, Александр Стуббнинг ташрифи институционал ўлчамга эга. Муҳими, президентлар музокаралари давомида кўп томонлама қарор қабул қилиниши мумкин.
- Финляндия биз учун давлат бошқаруви, таълим ва инновация соҳаларида қимматли шерикка айланди. Улар ИҲТТ стандартларини жорий этишда тажрибали давлатга айланди. Финляндиянинг шаффофлик ва инклюзивлик модели бутун дунёда танилган. Қозоғистон бу соҳаларда амалий ечимларни ўрганиши мумкин бўлади, - деди Аида Жармуҳамедова.
Қозоғистон-Финляндия муносабатлари прагматик ривожланмоқда. Келажакда иккала мамлакат ҳам яшил иқтисодиёт, рақамли ривожланиш, транспорт ва логистика соҳаларини ривожлантиришга содиқдир. Буларнинг барчаси иккала томон учун ҳам иқтисодий диверсификациянинг асосий йўлига айланади.