Қозоғистон болалар учун қанчалик хавфсиз
ASTANА. Кazinform – Жорий йилнинг 4 ойида Қозоғистонда болаларга нисбатан 1309 та жиноят қайд этилган. Уларнинг 60 фоизи зўравонлик билан боғлиқ.
— Жорий йилнинг тўрт ойида 5 минг 765 нафар ота-она Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 127-моддаси, яъни болалар хавфсизлигини таъминламаганлиги учун жавобгарликка тортилди. Бугунги кунда 6 мингдан ортиқ ота-она ички ишлар органларида рўйхатга олинган, — деди Динара Закиева Каzinform агентлигига берган интервьюсида.
Омбудсман, шунингдек, болалар ўртасидаги энг долзарб муаммоларни санаб ўтди.
— Болалардан келаётган қўнғироқ ва хабарлар орасида синфдошлар билан муносабатлар, зўравонлик, буллинг, психологик муаммолар энг долзарб масалалардир. Масалан, жорий йилнинг 4 ойида 264 нафар бола психологик саволлар билан бизга мурожаат қилди. Call-марказ операторлари томонидан 25 та ўз жонига қасд қилиш ҳолатларининг олди олинди. Бундан ташқари, оғир руҳий тушкунликдан азият чекаётган болалар ёзмоқда, уларнинг барчаси билан Болаларга психологик ёрдам марказлари ишламоқда. Бундан ташқари, 480 та жиноят иши бўйича ишладим ва ваколатли органларга 800 дан ортиқ мурожаатлар киритдим, – дейди мутахассис.
Болалар ҳуқуқлари бўйича вакилнинг айтишича, мактабларда болалар хавфсизлиги масаласи ҳам унчалик қониқарли эмас. Масалан, мактаб ходимлари турли қийинчиликларни айтиб, ёрдам сўраган болаларнинг мурожаатлари эътиборсиз қолган кўринади.
— Афсуски, Туркистон, Алмати, Ақтўбе, Манғистау вилоятларида таълим соҳасида долзарб тизимли муаммолар аниқланган. Масалан, болалар психологлар, ўқитувчилар ва директорлар томонидан тўлдирилган анкеталарда жисмоний тарбия ўқитувчилари томонидан зўравонлик, товламачилик, “дедовшчина”, озиқ-овқат тортиб олиш, безорилик ва жинсий зўравонлик ҳолатлари ҳақида маълум қилган. Лекин улар бу ҳақда на полицияга, на расмийларга хабар беришмаган. Инспекторлар мактабдан зўравонлик ҳақида маълумот сўрашганда, улар безорилик 0% эканлигини айтишди. Мактаблардан бирида болалар кузда 50 нафар ўқувчи иштирокида оммавий муштлашув бўлгани ҳақида хабар беришди, бироқ мактаб бу фактни яширмоқда. Мактабнинг бундай хатти-ҳаракати эса кейинчалик бундан ҳам оғирроқ жиноятларга олиб келиши мумкин, — дейди у.
Афтидан, давлат органлари ходимлари кўпинча бу хатога йўл қўйишади.
— Айрим вилоятларда, хусусан, Жетису ва Алмати вилоятларида ички ишлар, таълим, соғлиқни сақлаш бошқармалари томонидан оилаларни қўллаб-қувватлаш марказларига оғир аҳволда бўлган оилалар, ночор оилалар, зўравонлик ҳолатлари тўғрисида маълумотлар берилмаяпти. Натижада минглаб оилалар ёрдамсиз қолмоқда. Биз бу масалаларни ҳокимликлар олдида кўтардик, – дейди Болалар ҳуқуқлари бўйича вакил.
Фарзандимизни қандай ҳимоя қиламиз?
Мамлакатда болалар ҳуқуқлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига қатор ўзгартиришлар киритилди. Вояга етмаганларга нисбатан жиноят содир этилган бўлса, энг оғир жазо умрбод қамоқ жазосидир.
— Зўравонлик тўғрисидаги қонун ҳам жазоларни кучайтирди. Масалан, тажовуз қилиш ва соғликка енгил зарар етказиш учун жиноий жавобгарлик белгиланди. Шунингдек, янги моддалар, жумладан, болаларга нисбатан жинсий зўравонлик ва буллинг учун жавобгарлик тўғрисидаги модда киритилди. Болаларга нисбатан жинсий зўравонлик қилганлик учун жазо умрбод қамоқ жазоси, – дейди Динара Закиева.
Мутахассиснинг қайд этишича, қонундаги жазолар кучайтирилгач, жиноятчилик камайган.
— Айтиш жоизки, Президент топшириғига асосан қабул қилинган қонунлар ва чора-тадбирлар натижасида мамлакатимизда болалар ҳуқуқларининг бузилиши, жумладан, болаларга нисбатан содир этилган ўта оғир жиноятлар сони камайган. Масалан, жорий йилнинг тўрт ойида жинсий зўравонлик билан боғлиқ беш моддадан иборат жиноятлар 24,7 фоизга, педофилия билан боғлиқ икки моддадан иборат жиноятлар 41 фоизга камайди, — деди вакил.
Ҳар қандай босимни бошдан кечирган болалар эса 111 алоқа марказига қўнғироқ қилиб, ёрдам сўрашлари мумкин.
— Бундай маълумотлар мактабларда махсус “Хавфсизлик дарслари” орқали болаларга тушунтирилди, – дейди Болалар ҳуқуқлари бўйича вакил.
Динара Закиеванинг айтишича, мактаблар болаларга ҳар қандай хавф ёки босим остида қандай ҳаракат қилиш кераклигини тушунтиради. Маълум бўлишича, шу мақсадда таълим муассасаларида махсус “Хавфсизлик дарслари” ўтказилади.
— Умуман олганда, ўтган йили мактабларда жорий этилган “Хавфсизлик дарслари”да бола ҳуқуқлари бузилган тақдирда қаерга мурожаат қилиш кераклиги ҳақида маълумотлар тушунтирилган. У ерда болалар 111, 102 рақамлари ва маҳаллий болалар ҳуқуқлари вакилларининг алоқа маълумотлари ҳақида ахборот олади. Натижада 111 алоқа марказига ушбу тўрт ой ичида QR-кодлар орқали болалардан 48 минг қўнғироқ ва 73 минг SМS хабар келиб тушди. Шундай қилиб, QR-код болаларга ўз муаммоларини бизга етказиш ва ёрдам олиш имконини беради, — дейди у.
Болалар фақат ташқи таҳдидларга дуч келадими?
Мутахассисларнинг фикрича, болаларнинг аксарияти оилавий муаммолардан азият чекмоқда. Бу нафақат жисмоний зўравонлик ҳақида. Боланинг психологиясига таъсир қиладиган оиладаги босим ҳам тез-тез учрайди.
Болалар муаммоларида энг долзарб масала оилавий муносабатлардир. Ота-оналар баъзан ўз фарзандларини тушунмайдилар. Масалан, олдимга 6 ёшли бола келиб: “Опа, илтимос, менга ёрдам беринг”, деди. Мен отамни ҳам, онамни ҳам яхши кўраман. Лекин нега биз бирга яшай олмаймиз? — деб сўради у. Бундай сўзлар жуда ўйлантириб қўяди. Шу боис мактаблар билан ҳамкорликда ота-оналар билан доимий равишда профилактика ишлари олиб борилмоқда. Чунки фарзандлар учун ота-онанинг илиқ сўзлари, эътибори, вақти жуда муҳим. Болалар буни тез-тез айтадилар, - дейди Астанадаги болалар ҳуқуқлари бўйича ҳудудий вакил Асима Бимендина.
Психологларнинг таъкидлашича, ота-оналарнинг фарзандлари олдидаги ҳаддан ташқари масъулияти ҳам хавфли.
— Ота-оналар фарзандлари учун мукаммал режалар тузадилар. Фарзанди ўқиш ва турли нарсаларни ўрганиши лозим деб ҳаддан ташқари масъулият юклайди. Биз болага ҳеч бўлмаганда бироз эркинлик беришимиз керак. Шунинг учун болани фақат ота-онанинг режаларига риоя қилишга мажбурлаб бўлмайди. Кун бўйи қаровсиз қолган бола ҳам телефонга кириши мумкин. Аксинча, агар сиз уларни ҳаддан ташқари назорат остида тутсангиз, улар фақат ота-онасининг буйруғига биноан ҳаракат қилишади. Агар биз бу иккисининг ўртасида бўлсак, адашмаймиз, — дейди психолог Мўлдир Тоғжанова.
Психологларнинг таъкидлашича, катталар кўпинча болаларни ўз муаммоларини ҳал қилиш учун восита сифатида ишлатишади. Бу эса ўсмирлар руҳиятига салбий таъсир кўрсатади.
— Айрим ота-оналар фарзандларини ота-оналари олдида обрўсини ошириш ва уларни хафа қилмаслик учун қишлоққа юборишга мажбур бўлишади. Биз болаларни ўз ҳиссий муаммоларимиз учун ишлатмаслигимиз керак. Бундай муаммони катталар ўзаро ҳал қилишлари керак. Бу шунга ўхшаш вазиятларнинг фақат бир мисоли, — дейди у.
Ота-оналарнинг кенг тарқалган хатоси - бу ўз фарзандларини ўзлари хоҳлаган нарсани қилишлари учун манипуляция қилишдир. Ҳеч кимга сир эмаски, қозоқ жамиятида ёшлигиданоқ “халқ фарзанди” бўла олмагани учун қийналаётганлар кўп. Бир ёшга тўлмасдан туриб “дангаса” деган тамға қўйилган ўсмирлар етарлича. Фарзандингизни ушбу ҳолатларда кўрсангиз, қуйидаги маълумотларни диққат билан ўқинг! Чунки шифокорлар дангасаликнинг биринчи сабаби саломатлик эканлигини айтишади.
— Ҳар бир боланинг генетикаси ҳар хил. Фарзандингизни қўшнининг боласи билан солиштирманг. Аввало, дангасалик камқонликдир. Фарзандингиз ҳаракатсиз бўлса, уни дангасаликда айбламанг, текширувдан ўтказинг, – дейди эндокринолог Гулжан Аманбай.
Фарзандингиз хавфсизлигини қанчалик яхши таъминлайсиз?
Ота-оналарнинг фарзандлари олдидаги асосий масъулияти унга хавфсиз муҳит яратишдир. Ҳаммага аёнки, биринчи хавф ота-она қарамоғисиз қолган бола учун туғилиши аён. Фавқулодда хизматлар айнан мана шу масалани айтиб, огоҳлантирган. Қутқарувчилар сўнгги 3 йил ичида ота-она қарамоғисиз қолган 259 нафар болани чўкиб кетишдан қутқариб қолди. 165 бола ҳалок бўлди.
— Ҳозирда Қозоғистон бўйлаб 700 та оммавий сузиш зоналари тасдиқланган. Унга яна 82 та пляж қўшилиши мумкин. Бироқ, эслаш керак бўлган энг муҳим нарса шундаки, болалар куннинг 24 соатида ҳам, ҳеч қачон қаровсиз қолдирилмаслиги керак. Уларга таъқиқланган жойларда ва катталар назоратисиз сузмаслик кераклигини яхшилаб тушунтириш керак, – дейди Қозоғистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги Фуқаро муҳофазаси ва ҳарбий қисмлар қўмитаси бош мутахассиси Қуаниш Темирбеков.
Уйда ҳам бола хавф остида бўлиши мумкин. Эсингизда бўлса, бир неча кун аввал Павлодарда беш ёшли бола очиқ деразадан қулаб тушган эди. Мутахассисларнинг айтишича, бу муаммога ҳам ечим топилган.
— Янги қонунлар қабул қилиниши билан кўплаб ўзгаришлар рўй бермоқда. Масалан, архитектура ва қурилиш соҳасида болалар хавфсизлигини таъминлашга қаратилган ўзгаришлар киритилди. Ёз фаслида ёш болаларнинг деразадан қулаши ҳоллари тез-тез учраб туради. Шу боис ота-оналарга ҳамиша “Фарзандларингизни қаровсиз қолдирманг, уларни ёлғиз қолдирманг”, деб айтамиз. Эндиликда, қурувчилар янги комплексларни қуришда деразаларга махсус қурилма ўрнатишлари керак. Бу талаб уй-жой мулкдорлари кооперативлари ва уй-жой бошқаруви ташкилотлари томонидан назорат қилиниши керак. Менимча, бу муҳим ва зарур ўзгариш, - дейди Астана шаҳри болалар ҳуқуқлари бўйича ҳудудий вакил.
Давлат болалар хавфсизлигини таъминлаш учун бир қатор ишларни амалга оширмоқда. Мисол учун, ҳукумат яқинда болалар хавфсизлиги билан боғлиқ 58 000 дан ортиқ Интернет-ресурсларни блоклади. Аммо вояга етмаганлар учун фақат давлат ва мактаблар масъул эмас. Ота-она сифатидаги энг муҳим бурчингиз фарзандингизга беғараз болаликни таъминлаш эканлигини унутмаслигингиз муҳим.