Қозоғистон аёллари илм-фан соҳасида: ютуқлар ва истиқболлар
ASTANA. Kazinform - Бугун Халқаро илм-фан соҳасидаги хотин-қизлар куни нишонланади. Бу кун 2015 йилда БМТ Бош Ассамблеяси томонидан илм-фандан ҳамма учун тенг фойдаланишни таъминлаш мақсадида таъсис этилган, деб хабар беради Kazinform агентлиги мухбири.
Илм-фандаги аёллар: рақамлар ва тенденциялар
Қозоғистон тадқиқотчи аёллар сони бўйича дунё етакчилари учлигига киради: уларнинг улуши олимлар умумий сонининг 54 фоизини ташкил қилади. Бу глобал ўртача 40% дан юқори. Миллий фан ҳисоботига (2023 йил декабрь) кўра, Қозоғистондаги магистрлар, фан номзодлари ва фалсафа докторларининг (PhD) 50 фоиздан ортиғини аёллар ташкил этади. 2022-2023 ўқув йилида докторантурада 6156 нафар фуқаро таҳсил олаётган бўлса, уларнинг 63 фоизини аёллар ташкил этди.
Айниқса, тиббиёт, биология ва гуманитар фанларда олим аёлларнинг улуши юқори. Муҳандислик ва IТ фанларида улар ҳали ҳам камроқ, аммо STEM таълими бўйича давлат дастурлари туфайли вазият аста-секин ўзгариб бормоқда. Қозоғистонлик олим аёллар инновацион ишланмаларни яратиш ва глобал илмий муаммоларни ҳал этишда мамлакат тараққиётига катта ҳисса қўшмоқда.
Ақлли сенсорлар ва хавфсиз водород
Ёрқин мисоллардан бири — Назарбоев университети муҳандислик ва рақамли фанлар факультети Кимёвий муҳандислик ва материаллар технологияси кафедраси доценти Алмагул Ментбаеванинг тадқиқотлари.
Алмагул 15 йилдан ортиқ вақтдан бери илм-фан билан шуғулланади ва унинг жамоаси икки йўналишда ишлайди: газ сенсорлари ва водород энергияси.
– Газ сенсорлари экология, саноат, тиббиёт ва бошқа соҳаларда заҳарли газларни кузатиш учун зарур. Кўпгина металл оксиди яримўтказгичли сенсорлар иситишни талаб қилади, бу уларнинг нархини оширади ва дизайнини мураккаблаштиради, — дея тушунтиради у.
Алмагулнинг тадқиқот гуруҳи хона ҳароратида юқори сезувчанлик ва арзон нархларда ишлайдиган миниатюра сенсорларини яратиш имконини берувчи янги материалларни ишлаб чиқмоқда. Бу уларни, масалан, кончилар, қишлоқ хўжалиги саноати ва атроф-муҳит мониторинги учун янада қулайроқ қилади.
Водород энергияси анъанавий энергия манбаларига истиқболли альтернатив ҳисобланади. Водород ёнилғи хужайралари зарарли чиқиндиларсиз энергия ишлаб чиқаради, фақат сувни чиқаради. Бироқ Қозоғистонда водород ташиш учун инфратузилма мавжуд эмас ва уни ишлаб чиқариш катта энергия сарфини талаб қилади. Алмагул ва унинг ҳамкасбларининг асосий вазифаларидан бири водородни сақлаш ва ташиш учун самарали материалларни ишлаб чиқишдан иборат бўлиб, бу ундан фойдаланишни янада қулайроқ ва экологик тоза қилади.
Кўринмас ҳимоячилар: нанозаррачалар сувни қандай тозалаши мумкин
Назарбоев университети 2-курс талабаси ва биолог Мадина Пирман бактериялар ва уларнинг нанозаррачалар билан ўзаро таъсирини ўрганади. У келажакда сувни тозалашда фойдаланиш мақсадида нанозаррачаларни антибактериал хусусиятларни синаб кўрмоқда.
– Мен учун барча фанлар қатори тадқиқот ҳам одамларга фойда келтириши муҳим. Илм-фанда сиз доимо бирор нарсани синаб кўрасиз ва натижа нима эканлигини билиб оласиз ва кейин уни қандай давом эттиришни ҳал қиласиз. Менинг лойиҳаларим нанозаррачаларни синаб кўришга бағишланган. Биз тўрт турдаги нанозаррачаларни синовдан ўтказдик ва керакли хусусиятларга эга бўлганини топдик, - дейди Мадина.
Нанозаррачалар ифлослантирувчи моддалар учун майда фильтр ёки тузоқ вазифасини бажаради. Улардан сувни тозалаш учун фойдаланиш бўйича тадқиқотлар турли мамлакатларда олиб борилмоқда. Германия, Хитой, АҚШ, Япония ва бошқа мамлакатлар олимлари бу борада фаол изланиш олиб бормоқда. Бироқ, ушбу технологияни кенг кўламли амалий қўллаш ҳали ҳам чекланган ва кейинги ривожланишни талаб қилади.
Мадина Пирман ўз фаолиятини Қозоғистон илми билан мустаҳкам боғлашни режалаштирмоқда. Қиз ўз лабораториясини очишни ва биомедицинага ҳисса қўшишни, жиддий касалликларга қарши курашда ёрдам беришни орзу қилади.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ фанни тижоратлаштириш бўйича Қозоғистонда кейинги йилларда қандай ютуқларга эришилаётгани ҳақида хабар берган эдик.