Қирғизистонда парламентнинг муддатидан олдин тарқатилиши: қарор ортида нималар бор
Сентябрь ойи бошида Қирғизистон парламенти депутатларидан иборат ташаббус гуруҳи парламентни ўз-ўзини тарқатиб юбориш бўйича имзо тўплаш учун петиция бошлаган эди. Kazinform мухбири ушбу ташаббуснинг сабаблари, мумкин бўлган оқибатлари ва мумкин бўлган фойдалари ҳақида хабар беради.
Қонунга кўра, парламентнинг ўзини тарқатиб юбориш тўғрисидаги қарор камида 60 депутатнинг учдан икки қисми овози ёки 30 нафар депутатнинг имзоси билан қабул қилиниши керак. Агар парламент яқин орада ушбу қарорни қабул қилса, муддатидан олдин сайловлар 2025 йилнинг ноябрь ойининг охирига белгиланиши мумкин.
Қирғизистонда парламентаризм эволюцияси
Қирғизистон парламентаризмининг илк қадамлари 1990 йил апрель ойида Қирғизистон ССР Олий Кенгашининг ўн иккинчи чақириқ очилиши билан бошланган. Тарихда “афсонавий парламент” номи билан машҳур бўлган ушбу чақириқ мустақиллик эълон қилинишига сабаб бўлган сиёсий баҳс-мунозаралар ва ислоҳотлар майдонига айланди. Бироқ 1994 йилга келиб парламент сиёсий келишмовчиликлар ва кворум йўқлиги сабабли инқирозга юз тутди ва тарқатиб юборилди.
1995 йилда икки палатали парламентнинг ташкил этилиши билан янги боб бошланди: Қонунчилик палатаси ва Халқ вакиллари мажлиси. Постсовет ҳудудида ягона бўлган бу ечим ҳар икки палатанинг бир хил шароитларда сайланган депутатлари учун тенг ҳуқуқларни таъминлади. Бироқ парламентнинг ички тузилиши кўп жиҳатдан партиявий мансублик билан эмас, балки минтақавий, уруғ-аймоқ ва шахсий алоқалар билан белгиланарди. Унинг фаолияти муддати тугаши билан якунланди.
2005 йилда Қирғизистон бир палатали Жогорку Кенешга (Федерал парламент) ўтди. Бундай форматдаги илк сайловлар мажоритар тизимда ўтказилди. Парламентда асосан президент тарафдори партиялар, бизнес элита ва бюрократия вакиллари қатнашган. Парламент ўз мустақиллигини йўқотиб, тобора кўпроқ ижроия ҳокимиятга қарам бўлиб борарди. 2007 йилда президент фармони билан парламент муддатидан олдин тарқатиб юборилган.
Кейинги, тўртинчи чақириқ (2007–2010) пропорционал тизимда сайланди ва партия йўналиши бўйича тузила бошланди. Шунга қарамай, минтақавий ва қабилавий линиялар бўйича кучли ички сегментация сақланиб қолди.
2010 йил 7 апрель воқеаларидан сўнг Қирғизистон парламент-президентлик республикасига айлантирилган янги Конституция қабул қилинди. Бешинчи парламент (2010–2015) кенгайтирилган ваколатларга эга бўлди ва қисман квоталар тизими туфайли янада барқарор ва таркибан ранг-баранг бўлди.
Бешинчи парламент 2005 йилдан бери муддатидан олдин тарқатиб юборилмаган ҳолда бутун муддатини ўтказган биринчи парламент бўлди.
2015 йил 4 октябрда бўлиб ўтган парламент сайловларидан сўнг олтинчи парламент (2015–2021) ўз фаолиятини бошлади. Олтита сиёсий партия вакиллари иштирок этди. 2020 йил 4 октябрда бўлиб ўтган навбатдаги парламент сайловлари бутун мамлакат бўйлаб оммавий норозиликларга сабаб бўлди ва президентнинг истеъфога чиқиши ва сайлов натижаларининг бекор қилиниши билан якунланди. Республикада ҳокимият алмашди, президентлик бошқарув шаклини белгиловчи янги конституция қабул қилинди.
Жорий еттинчи чақириқ Жогорку Кенешга сайловлар 2021 йил 28 ноябрда бўлиб ўтди, унда олти партия депутатлик ўринларини қўлга киритди.
Нега мамлакат парламенти ўз-ўзини тарқатиб юбориши керак?
Жогорку Кенеш спикери Нурланбек Турғунбек уулунинг таъкидлашича, 32 депутатдан иборат ташаббус гуруҳи қонунга кўра навбатдаги парламент ва президентлик сайловлари бир-бирига тўғри келиши, 2026 йилнинг ноябри ва 2027 йилнинг январ ойларига тўғри келиши билан изоҳлаб, парламентни ўз-ўзини тарқатиш заруратини асослаб берди.
Бундан ташқари, у Марказий сайлов комиссияси учун парламент ва президент сайловларини кетма-кет ташкил этиш техник жиҳатдан қийин бўлишини таъкидлади. Парламент аъзолари Жогорку Кенешнинг ўз-ўзини тарқатиб юбориши ва муддатидан олдин парламент сайловлари ўтказилишини қўллаб-қувватламоқда.
Президентлик сайловини ҳеч ким эълон қилмайди
Ўз-ўзини тарқатиб юборишни қўллаб-қувватловчи гуруҳ аъзоси депутат Улан Примовнинг “Кабар” ахборот агентлигига айтишича, депутатлар ташаббуси биринчи навбатда Қирғизистонда сиёсий барқарорлик ва ҳамжиҳатликни таъминлашга қаратилган.
— Иккита асосий омил бор. Жогорку Кенеш ва Президент сайлови тўғрисидаги қонун қабул қилинди. Унда янги тизим ва тартиб аниқ белгилаб қўйилган. Биз давлат раҳбари сайловини 2027 йил январь ойининг бошига, парламент сайловини эса 2026 йилнинг ноябрига белгилаганмиз. Бундай муҳим воқеалар ўртасидаги икки ойдан камроқ вақт оралиғи парламентнинг шаклланишида ноаниқлик ва келишмовчиликларни келтириб чиқариши мумкин. номзодлар, президентлик сайловини эълон қиладиган ҳеч ким бўлмайди, — деди у.
Бюджетнинг молиявий юкини камайтириш
Жогорку Кенеш вице-спикери Нурбек Сидиғалиевнинг қайд этишича, бир гуруҳ депутатлар парламентни ваколат муддати тугашига бир йил қолганида ихтиёрий равишда тарқатиб юбориш ташаббуси билан чиққанига ҳуқуқий мулоҳазалар ягона сабаб эмас. Икки сайлов кампанияси катта харажатларни талаб қилади, шунинг учун ҳам бюджетга молиявий юкни тақсимлашда мувозанатли ёндашувни ҳисобга олиш керак.
— Идеал ҳолда, бу икки сайлов кампанияси ўртасида камида олти ойдан бир йилгача танаффус бўлиши керак. Ҳозир улар деярли дарҳол бўлиб ўтмоқда. Агар бирон бир сайлов округида парламент сайловлари ҳақиқий эмас деб топилса, такрорий сайловлар ўтказиш талаб этилади. Бу парламентни шакллантириш муддатини кечиктиришини англатади. Шунинг учун аввало навбатдан ташқари парламент сайловлари бўлиб ўтиши керак, бошқа сўз билан айтганда, иккинчи мақсад - президентлик сайлови бўш вақтини қисқартириш. Агар бу воқеалар орасида бир йил ўтса, молиявий нуқтаи назардан ҳаммаси оқилона бўлади, - дея хулоса қилди Нурбек Сидиғалиев.
Жамоат талаби: янги қиёфалар ва янги тизим
Сиёсатшунос, Евроосиё стратегик тадқиқотлар маркази директори Бахитбек Жумағуловга кўра, Қирғизистон жамияти эски парламент форматидан чарчаган ва ўзгаришларга тайёр.
— Жамиятимиз янги депутатларни хоҳлайди. Ва бу содир бўлади, чунки навбатдан ташқари парламент сайловлари сиёсий партияларнинг ролини камайтирадиган янги сайлов тизимида ўтказилади. Асосий эътибор 30 та кўп мандатли ҳудудий сайлов округига қаратилади, уларнинг ҳар бирида камида биттадан аёл, жумладан, учта депутат сайланади. Номзодлар, биринчи навбатда, ўз-ўзидан кўрсатилган номзодлар эмас, экспертлар бўлади, — дея таъкидлади эксперт.
Бундан ташқари, Б.Жумағулов мамлакатда марказий ҳокимиятнинг ҳудудий вакиллари институтини бекор қилиш ва ҳудудларда ҳокимлар ролини кучайтиришни назарда тутувчи маъмурий ислоҳотлар муҳокама қилинаётганини таъкидлади. Бу парламент ва маҳаллий ижроия ҳокимият органлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик моделини ўзгартириши мумкин.
Эслатиб ўтамиз, сентябрь ойи бошида Қирғизистон Жогорку Кенеши (парламенти) депутатларидан иборат ташаббус гуруҳи парламентни ўз-ўзини тарқатиб юбориш, кейин эса муддатидан олдин сайловлар ўтказишга чақирган эди.
Аввалроқ мамлакатда Жогорку Кенеш (парламент) депутатларини сайлаш тартибига ўзгартиришлар киритувчи конституциявий қонун қабул қилинган эди.