Исроил ва Эрон ўртасидаги уруш: ўн икки кунлик тўқнашув якунлари
ASTANA. Kazinform – АҚШ президенти Дональд Трамп “ўн икки кунлик уруш” деб атаган тўқнашув амалда 24 июнга ўтар кечаси якунланди. Бу қисқа, бироқ эпик тўқнашув иштирокчилари ундан чиқа олишнинг йўлини топди, деб ёзади Kazinform агентлигининг халқаро шарҳловчиси.
Нозик ечим
Энг аввало, бу вазият Эрон учун жуда муҳим бўлди. Чунки Теҳрон яқин тарихидаги энг оғир танлов олдида турди: бутун Яқин Шарқ миқёсида кескинликни кучайтириш ва ўз учун кутилмаган оқибатларга дуч келиш ёки кучли рақибга йўл бериш орқали “нуфуздан айрилиш” хавфи билан юзма-юз келиш. Шарқона мантиқда бу иккинчиси қабул қилиб бўлмайдиган вариант эди. Ҳар икки йўл ҳам оғир оқибатларга олиб келиши мумкин эди.
Натижада, ўта нозик ва оқилона ечим топилди. Эрон Қатарда жойлашган АҚШнинг “Аль-Удейд” ҳарбий авиабазасига зарба берди, бироқ олдиндан бу ҳақда АҚШни огоҳлантирди. The New York Times газетаси Эрон манбаларига таяниб шундай маълумот тарқатди. Газетанинг ёзишича, Эрон АҚШга рамзий жавоб беришга мажбур эди, аммо буни барча томонларга тўғри ечим топиш имконини берадиган услубда амалга оширди. Бу ҳолат 2020 йили генерал Қосим Сулаймонийнинг ўлдирилиши ортидан Ироқдаги АҚШ базаларига берилган зарба ёки 2024 йилда Исроилга уюштирилган, аммо олдиндан Қўрфаз қўшниларига айтилган зарбага ўхшаб кетади.
Эрон томони Қатардаги базага АҚШ 22 июнга ўтар кечаси Эронга ташлаган бомбалар сонича ракета юборганини маълум қилди. Бу ҳолат вазиятнинг рамзий моҳиятини янада чуқурроқ кўрсатиб берди. Табиийки, базанинг ҳаво мудофаа тизими барча ракеталарни йўқ қилди. Рақамларга кўра, ракета Қатар Ҳаво мудофааси томонидан уриб туширилган, чунки “Аль-Удейд” базасидан Қатар қуролли кучлари ҳам фойдаланади.
Аслида, ракеталарни аниқ ким — Қатарми ёки АҚШми — уриб туширганини аниқлаш қийин. Лекин бу ердаги асосий рамзий маъно шундаки, Қатар Яқин Шарқдаги асосий музокарачилардан бири ва Эрон билан доим яхши алоқада бўлиб келган давлатдир.
Шунга кўра, Эрон АҚШнинг Яқин Шарқдаги Суриядан Баҳрайнгача бўлган 10 базасидан бирортаси эмас, айнан Қатардаги базани танлаган бўлиши мумкин. 23 июнь куни Эроннинг Суриядаги АҚШ базасига ҳам зарба бергани ҳақида хабарлар тарқалди, бироқ бу маълумот шунчаки айтиб ўтилди. Ҳатто агар шундай зарба берилган бўлса ҳам, Қатардаги воқеа ундан кўра кўпроқ эътибор қозонди.
Агар Теҳрон ҳақиқатан ҳам Вашингтон ва Доҳани олдиндан огоҳлантирган бўлса, ва жараёндаги барча томонлар зарар етмаслигини олдиндан билган бўлса, Қатар бу орқали Эронга ахлоқий жиҳатдан хизмат қилган бўлади. Чунки бошқа ҳар қандай мамлакатдаги базага зарба бериш минтақавий хавфли кескинликка сабаб бўлиши мумкин эди. Бундай ҳолда, ҳар бир давлат ўз муносабатини билдириши керак бўлар эди, бу эса вақт талаб қилади. Вақт қанча кўп кетса, вазиятдан чиқа олиш шунча қийинлашар эди.
Тел-Авив ва Теҳрон идеал вариантни топди
Бироқ бу гал барчаси соатлар ичида ҳал бўлди. 24 июнь эрталабоқ Қатар амири Эрон ва АҚШ ўртасидаги келишувда воситачи бўлгани маълум қилинди. Бундан ташқари, Дональд Трамп Эрон ва Исроил ўртасидаги уруш тугаганини ҳам эълон қилди. Демак, Қатар фақат ўз ҳудудидаги базага қилинган зарба юзасидан музокара юритгани йўқ, балки бутун минтақани қамраган можарони ҳал этишда воситачилик қилди.
Бундай кучли тактик ҳаракат учун жиддий салоҳият, энг муҳими, ҳар икки томон билан ишончли мулоқот алоқалари зарур бўлади. Аммо вазият шунчалик аниқ ҳал бўлгани учун, эҳтимол, барча қарорлар аввалдан келишилган бўлиши мумкин. Ахир бир неча соат ичида тарафлар “нуфузни сақлаб қолган ҳолда” келишувга эриша олмаган бўлар эди.
Энг ишончли барометр – нефть бозори
Ҳар доимгидай, вазиятнинг қай даражада жиддий эканини баҳолаш учун энг ишончли барометр бозорнинг ўзи ҳисобланади. Бу гал – энг муҳими, нефть бозори. Уруш катта кўламда давом этмаслиги аниқ бўлган заҳотиёқ нефть фьючерслари пасайди. Айниқса, “Аль-Удейд” базасига берилган зарбадан кейин тарафлар ўз ҳаракатларини тўхтатаётгани ҳақида гапира бошлаган пайтданоқ бу аён бўлди.
Трамп: тўлиқ ўт очишни тўхтатиш бўйича келишувга эришилди
Reuters агентлиги тунги пайтда Исроил Эрон билан можарони якунлашни режалаштираётганини ва “энг мақбул вариант”ни қидираётганини маълум қилди. Дональд Трамп эса ўзининг Truth Social саҳифасида Исроил ва Эрон ўртасида “ўт очишни тўлиқ тўхтатиш бўйича тўлиқ келишув”га эришилганини ёзди. Унинг сўзларига кўра, аввало икки мамлакат армиялари “якуний операциялар”ни якунлайди, сўнг зарбалар тўхтайди ва шу орқали уруш якунланади.
Тунги пайтда Эрон Исроилга ракета йўллашда давом этди. Бир ракета Беэр-Шевадаги турар жой биносига урилди, натижада 4 киши ҳалок бўлди. Қозоғистон вақти билан соат 9:00 да Эронда ўт очишни тўхтатиш бошлангани эълон қилинди. Эрон Ташқи ишлар вазири Аббос Аракчи X ижтимоий тармоғида ўз армияси “охирги дақиқаларгача Исроилга қарши ҳарбий ҳаракатларни амалга оширганини” маълум қилди. Бу – урушдан “нуфузни сақлаган ҳолда” чиқишга уринишнинг ёрқин мисолидир. Чунки бундай воқеалар мағлубиятдек кўринишининг олдини олиш керак эди.
Дунё енгил нафас олди, лекин саволлар қолди
Албатта, шундан сўнг барча “бу урушда ким ютиб, ким ютқазди?”, “умуман, бу нима бўлди?” деган саволларни беради. Аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам бутун дунёда енгил нафас олдингидек бўлди. Яқин Шарқдаги стратегик муҳим минтақада глобал инқирозга айланиши мумкин бўлган тўқнашувнинг шунча тез тугаши, шубҳасиз, энг яхши ечим бўлди.
Қолаверса, бу 12 кундан бери Эрон ҳарбий саноатига зарба бериб, АҚШнинг бункер бомбалари билан аралашишини кутаётган Исроил учун ҳам фойдали. Тель-Авив учун урушни давом эттириш унчалик мантиқий эмас эди.
Исроил вақтинча бўлса-да, Эроннинг ядровий дастурини тўхтатиб турди. Бироқ урушни давом эттириш учун Исроилда аниқ стратегия йўқ эди. Эронда ҳокимиятни ўзгартириш имконияти жуда кам, ҳаводан зарбаларни узоқ давом эттириш учун эса ресурс етарли эмас. Бундан ташқари, Эрон томонидан Исроилга қарши амалга оширилган ракетали ҳужумлар жиддий таъсир кўрсатмоқда эди.
Иқтисодий ва инсон капитали нуқтаи назаридан хавф
Бундан ҳам муҳимроғи – Эрон ҳатто ойига бир-икки марта ракета учирадиган бўлса ҳам (масалан, Ямандаги ҳусийлар каби), бу унинг иқтисодиётига оғир зарба бўлар эди. Шу билан бирга, Исроилнинг юқори технологияли тармоқларга асосланган иқтисодиёти барқарор ривожланиш учун тинч муҳитни талаб қилади. Доимий ракета хавфи остида эса юқори маошли мутахассислар мамлакатда яшашни истамайди.
АҚШ зарбалари – нуқтани қўйган ҳаракат
АҚШ ҳақида гап кетар экан, Вашингтон урушда Исроилнинг ҳаводан ҳужумлари самарасиз бўлиб қола бошлаган пайтда аралашди. Исроил Фордо ва Натенздаги ер ости ядровий объектларига ета олмаган эди. Шу билан бирга, фуқаролик инфратузилмасига ҳам зарба бера олмасди. Эрон нефти уруш давомида ҳам сотилишда давом этди. Бу ҳолатга АҚШ ва Қўрфаз давлатлари қарши эди. Чунки Эрон қаттиқ босим остида қолса, минтақада тўлиқ уруш бошлаш эҳтимоли юқори эди. Эрондаги ҳарбий радикаллар бунга тайёр бўлиши мумкин.
Шунинг учун АҚШнинг ядровий объектларга берган зарбалари Исроилга берилган охирги имконият каби бўлди. Бу зарба Фордо ер ости объектларига зарар етказдими-йўқми, ураннинг 60% гача бойитилган захиралари сақланиб қолдими ёки тоғ остида муҳрланиб қолдими – бу алоҳида масала. Муҳими – уранни бойитиш учун зарур бўлган центрифугалар жуда нозик ускуналар ҳисобланади. Уларга электр узилишлари каби ташқи таъсир етса, уларни тиклаш амри маҳол.
Шу билан АҚШ амалий жиҳатдан урушга “нуқта қўйди”.
Ядро объектларига берилган зарба оқибатлари ва Эрон учун янги реаллик
Сўнгги зарбалар натижасида, эҳтимол, Эроннинг уранни бойитиш инфратузилмаси тўлиқ вайрон қилинди. Шу билан бирга, центрифугалар ишлаб чиқаришга мўлжалланган инфратузилма ҳам йўқ қилинди. Бу Эрон учун ҳарбий-саноат салоҳиятини қайта тиклаш жуда катта харажат талаб қилишини англатади. Агар шунга ракета, дрон, ракета ёқилғиси ва бошқа қурол-аслаҳа ишлаб чиқариш объектлари ҳам киритилса, зарар кўламини тасаввур қилиш қийин эмас.
Эндиликда Эрон Қуролли Кучлари ва Ислом инқилоби қўриқчилари корпуси ушбу лойиҳаларга етарли маблағ ажрата олмаслиги мумкин. Бир томондан, нефть нархлари пасайиши давом этади. Бу борада Трампнинг 23 июнь куни АҚШ Энергетика вазирлигига айтган гаплари диққатга сазовор: “Бурғула, болакай, бурғула!!! Мен ҳозир дегандек айтаяпман”. Бу баёнот АҚШнинг Эронга берган зарбасидан кейинги вазиятга тўғридан тўғри боғлиқ. Шу билан бирга, Трамп сиёсатида нефть нархларини тушириш устувор йўналишлардан бири бўлиб қолаётгани кўринади.
Эрон қандай сиёсат юритади?
Бошқа томондан, уруш ва “қаршилик ўқи”нинг синиши ортидан, Эрон учун ҳарбий дастурларни қайта тиклашга катта сарф-харажат қилиш маънидан холи бўлиб қолди. Албатта, интиқом ғояси Эрон ташқи сиёсатининг муҳим қисми бўлиб қолиши мумкин. Лекин уруш пайтида намоён бўлган кучлар тенгсизлиги ва халқаро изоляция шароитида Эрон учун Исроилни ҳам, АҚШни ҳам ортда қолдириш қийин бўлади.
Масалан, Эрон 5-авлоддаги F-35 самолётларига қарши кураша оладиган янги Ҳаво мудофааси тизимларини қаердан сотиб олади? Қолаверса, Теҳрон ҳукуматининг ўз халқ орасидаги нуфузи ҳақида ҳам ўйлашига тўғри келади. Бу фон ортида эса Оятулло Али Ҳоманаийнинг ҳокимияти эҳтимолий равишда ворисига ўтаётгани ҳақидаги саволлар мавжуд.
Шунинг учун ҳукуматда бутун жараённи секинлик билан “тўхтатиб қўйиш” имконияти бор. Масалан, ҳарбийлар ва Ислом инқилоби қўриқчилари корпусини етарли маблағ билан таъминламаслик мумкин – объектив иқтисодий сабабларга кўра. Энди асосий вазифа – ҳокимият тизимини сақлаб қолиш ва бу жараёнда ҳужумкор ташқи сиёсат мос келмаслиги мумкин.
Шу билан бирга, томонлар ўртасидаги келишувда маълум шартлар муҳокама қилинган бўлиши мумкин. Улар орасида 60% гача бойитилган тахминан 400 кг уран масаласи ҳам бор. Эҳтимол, бу захираларнинг тақдири кейинги санкцияларни бекор қилиш бўйича музокараларда муҳокама қилиниши мумкин. Агар нефть нархлари пасайиши тенденцияси давом этса, санкцияларни бекор қилиш Эрон учун янада муҳим масалага айланади.
Қозоғистон учун таъсирлари
Энг муҳими – катта урушнинг олди олинди. Бу ҳолат Қозоғистон учун ҳам жуда муҳим, чунки Марказий Осиё Яқин Шарққа географик жиҳатдан яқин жойлашган. Ҳали-ҳануз мураккаб вазиятда бўлган Афғонистон ва Сурия каби давлатларда Қўрфаз монархияларининг барқарорлаштирувчи роли муҳим. Бундан ташқари, ушбу давлатлар Қозоғистон учун ҳам муҳим сармоя манбаи ҳисобланади. Шу сабабли, АҚШ билан режалаштирилаётган янги иқтисодий лойиҳаларни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозим.
Бу борада Трампнинг ҳаракатларини ҳам алоҳида қайд этиш керак. У кўпинча баландпарвоз баёнотлар қилиб, уларни “икки ҳафтага кечиктирамиз” деган услубда кечиктиришга мойил бўлса-да, Яқин Шарқда у анча қатъий ва изчил ҳаракат қилгани кўриниб турибди.
Хулоса
Дунё тез ўзгармоқда. Воқеалар тезлиги ва қарор қабул қилиш тезлиги янги даражага чиқди. Биз бу янги реалликка тайёр бўлишимиз лозим.