Ипак йўлининг иккинчи даври
Kazinform агентлиги “Бир макон, бир йўл” III халқаро форуми доирасида Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Хитойга ташрифи муносабати билан Қозоғистон келажагидаги йирик лойиҳанинг ўрни таҳлилини тақдим этади.
Нима учун Ипак йўли “буюк” йўл?
Хитой Халқ Республикаси Давлат кенгашининг “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси бўйича жорий йил октябрь ойида нашр этилган “Оқ китоб”да қадимий Ипак йўлининг тарихи 2000 йилдан ортиқ.
Бу қуруқлик йўли Осиё, Европа ва Африкани боғлади. Бундан 1000 йил аввал эса Ғарб ва Шарқни боғловчи денгиз ипак йўли очилган.
2013 йилда Хитой “ХХI асрда Ипак йўлининг иқтисодий камари” лойиҳасини таклиф қилди ва “Бир макон, бир йўл” ташаббусини илгари сурди. Бу ташаббус қадимги Ипак йўлининг бугунги давоми, деб баҳоланмоқда.
“Бир макон, бир йўл”нинг салоҳияти қандай?
Хитой ташаббуси билан амалга оширилаётган ушбу лойиҳа дунёдаги энг йирик иқтисодий лойиҳалардан бири саналади.
Расмий баёнотларга кўра, унинг устувор йўналишлари инфратузилмани ривожлантиришдир. Яъни, савдо-саноат соҳасида кўп томонлама алоқаларни ривожлантириш ва маданий-гуманитар узоқ масофали алоқаларни кенгайтиришга қаратилган.
Агар лойиҳа қамраб оладиган барча соҳаларда муваффақиятли амалга оширилса, у дунёдаги энг йирик халқаро ҳамкорлик платформасига айланиши мумкин.
“Оқ китоб”да “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси барча учун очиқ йўл эканлиги таъкидланган. Евроосиё ва Африканинг барча мамлакатларига, Америка ва океан минтақасига бир хил йўлдан фойдаланиш таклиф қилинмоқда.
Ташаббус тарғиботчиларининг айтишича, лойиҳада иштирок этувчи мамлакатларнинг ҳуқуқлари тенг ҳисса қўшувчилар ва якуний фойданинг тенг эгалиги бўлади.
“Бир макон, бир йўл” бозорлар интеграциясини чуқурлаштириш, савдо ва сармояни либераллаштириш, мулоқотни осонлаштириш каби тарғибот-ташвиқотлар кўп.
Ташаббус жаҳон миқёсида саноат ва ишлаб чиқариш-савдо занжирларининг барқарор ишлашини таъминлаши тахмин қилинмоқда. Унинг тарафдорлари уни иқтисодий глобаллашув учун самарали, мувозанатли, очиқ ва инклюзив канал сифатида тасвирлайди.
Лойиҳа эълон қилинганидан буён ўтган 10 йил давомида ХХР билан биргаликда 150 дан ортиқ давлат ва 30 дан ортиқ халқаро ташкилотлар мега лойиҳани амалга оширишга қаратилган ҳужжатларни имзолади.
10 йил нима берди?
2013-2023 йилларда Хитой билан “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси доирасида ҳамкорликни йўлга қўйган мамлакатларнинг умумий товар айланмаси 19,1 триллион долларга етди.
Айтилишича, ривожланиш даражаси ўртача 6,4 фоизни ташкил этган. Хитой ва лойиҳада иштирок этувчи давлатлар ўртасидаги сармоявий келишувлар ҳажми 380 миллиард долларга етди.
Унинг 240 миллиард долларини Хитой киритган.
Хабар қилинишича, ҳамкор давлатлар ўртасида қайта кўриб чиқилган ва имзоланган қурилиш шартномаларининг умумий қиймати 2 триллион долларга етган.
Фақатгина 2022 йилда Хитой ва ҳамкор давлатлар ўртасидаги импорт ва экспорт ҳажми 2,9 триллион долларни ташкил этди. Бу Хитой ташқи савдо айланмасининг 45,4 фоизини ташкил этади.
2023 йил август ойи охирида 80 дан ортиқ давлат ва халқаро ташкилотлар ушбу лойиҳа доирасида тўсиқсиз савдо алоқаларини ўрнатиш ташаббусига рози бўлди. Лойиҳа доирасида Хитой 28 та мамлакат ва минтақалар ўртасида эркин савдо бўйича 21 та келишувни тасдиқлади.
Ҳатто Ипак йўли жамғармаси очилиб, Осиё инфратузилма инвестицияларини ривожлантириш банки ташкил этилди.
2023 йил июнь ойи охирига қадар Ипак йўли жамғармаси томонидан инвестиция ҳажми қарийб 22 миллиард доллар бўлган 75 та лойиҳа бўйича шартномалар имзоланган.
Осиё инфратузилма инвестицияларини ривожлантириш банки 106 аъзони рўйхатга олди ва умумий ҳажми 43,6 миллиард доллар бўлган 227 та лойиҳани маъқуллади.
“Бир макон, бир йўл” доирасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари савдоси ҳажми 139,4 миллиард долларга етди.
Қозоғистоннинг Янги Ипак йўлидаги ўрни
2013 йил сентябрь ойида Астанадаги йиғилишда раис Си Цзиньпин “Ипак йўлининг иқтисодий камари” лойиҳасини биргаликда амалга оширишни таклиф қилган эди.
Шунинг доирасида Қозоғистон ва Хитой транспорт, логистика, саноат, савдо, қишлоқ хўжалиги, туризм, таълим ва маданият соҳаларида фаол ҳамкорликни йўлга қўймоқда.
Бугунги кунда Хитой Қозоғистон учун энг йирик бешта давлатдан бири ҳисобланади. Ҳар икки томон сармоя ва ишлаб чиқариш соҳасидаги лойиҳаларга катта умид билан қарамоқда.
Хитойнинг Қозоғистондаги собиқ элчиси Яо Пэйшэннинг айтишича, кейинги 10 йилда Хитой ва Қозоғистон ўртасида яқин муносабатлар ўрнатилган, транспорт ва логистика соҳасида самарали ҳамкорлик шаклланган.
Дипломатнинг фикрича, бу алоқа нафақат ҳар икки давлат учун фойдали, балки Евроосиё қитъасида иқтисодиёт ривожига ҳам алоҳида туртки бўлди.
“Бир макон, бир йўл” ташаббуси Хитой ва Қозоғистон ўртасидаги халқаро ҳамкорликнинг синонимига айланди. Икки томонлама алоқалар шу даражага етдики, бу халқаро ва минтақалараро ҳамкорлик қандай бўлиши кераклигининг намунасидир. “Хитой-Европа темир йўли ва автомобиль йўлаги минтақадаги иқтисодий шаҳарлараро транспортнинг таянчига айланди”, - деди дипломат.
Яо Пэйшэннинг айтишича, кейинги 10 йил ичида Хитой ва Қозоғистон ўртасида қишлоқ хўжалиги соҳасидаги ҳамкорлик соҳаси кенгайди.
“Қозоғистон жаҳон миқёсидаги ғалла омборларидан биридир. Кўпгина давлатлар Қозоғистоннинг агросаноат мажмуаси соҳасидаги салоҳиятига оптимистик назар билан қарайди. Икки давлат ўртасидаги қишлоқ хўжалиги соҳасидаги ҳамкорлик ҳам реал самаралар бермоқда. 2022 йилда Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги қишлоқ хўжалиги савдоси ҳажми ўтган йилга нисбатан 61,3 фоизга ўсишини кўрсатиб, 930 миллион долларни ташкил этади”, — деди у.
Хитой Халқ Республикаси божхона бош бошқармаси маълумотларига кўра, Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги умумий савдо ҳажми 2022 йилда 31 миллиард долларни ташкил этади ва бу бир йил ичида 23 фоизга ўсишни кўрсатади. Темир йўл орқали эса 23 миллион тонна юк ташилди.
Сўнгги йилларда Ляньюньган порти ва Қозоғистон ва Хитойни боғловчи “Ғарбий Европа – Ғарбий Хитой” йўли, “Қоргас – Шарқий дарвоза” қуруқлик порти Хитойдан Европага жўнатилган товарларнинг асосий каналига айланди.
“Астана” халқаро молия маркази эса Хитойнинг йирик молия институтлари билан алоқаларни мустаҳкамлашга интилмоқда.
Ҳар икки давлат қишлоқ хўжалиги соҳасидаги алоқаларни ривожлантиришдан манфаатдор. 2015 йилдан бошлаб Қозоғистон қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини Хитой бозорига экспорт қилиш учун фитосанитария талабларини асословчи қарорлар имзоланди.
Айни пайтда агросаноат мажмуаси маҳсулотлари савдоси ўсиб бормоқда - Қозоғистоннинг 1100 дан ортиқ корхоналари ўз маҳсулотларини Хитойга экспорт қилиш ҳуқуқига эга эканлиги ҳақида ваъда бор.
Икки давлат ўртасидаги электрон савдо канали ҳам кенгаймоқда.
2023 йил май ойида Хитойнинг энг йирик JD.com онлайн-платформасида Қозоғистон миллий павильони очилди. Ушбу платформада 580 миллиондан ортиқ фойдаланувчи рўйхатдан ўтган.
Сўнгги йилларда Қозоғистон ва Хитой ҳудудлари ўзаро муносабатларни мустаҳкамлашга ҳаракат қилди. Шаньдун телерадиостанцияси директори Люй Пэннинг айтишича, Хитой шарқидаги Люй Пэн провинцияси ва Қозоғистон ўртасидаги алоқалар ранг-баранг бўлиб бормоқда.
2023 йил сентябрь ойида “Хитой-Европа” йўналиши бўйича қозоқ ғалласини Шаньдунга олиб кетувчи поезд очилди. Дунёдаги энг йирик порт оператори Shandong Port Group Қозоғистондаги ҳамкасблари билан транспорт-логистика алоқаларини ўрнатишни бошлади.
“Қозоғистон дунёдаги энг йирик ғалла етказиб берувчилардан биридир. У ерда чорвачилик яхши ривожланган. Шаньдун провинцияси ҳам, шунингдек, Хитойнинг энг йирик қишлоқ хўжалиги ҳудудидир. Бунинг ўзи бу соҳада икки томонлама муносабатларни мустаҳкамлаш учун катта майдон очади”, — деди Люй Пэн.
Умуман олганда, Хитой “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси доирасида Марказий Осиёнинг барча давлатлари билан яқин муносабатлар ўрнатмоқда. 2022 йилда Хитой ва Марказий Осиёнинг беш давлати ўртасидаги савдо ҳажми сезиларли даражада ошиб, 70,2 миллиард долларга етди.
Бу кўрсаткичда Қозоғистоннинг улуши устунлик қилмоқда - 45%. Хитой Савдо вазирлиги тақдим этган маълумотларга кўра, март ойида Хитойнинг Марказий Осиё мамлакатларига киритган сармояси 15 миллиард доллардан ошган.
Икки йил ичида амалга оширилган инвестиция лойиҳаларининг умумий қиймати 63,9 миллиард долларни ташкил этди.
Ипак йўлининг келажаги
Оқ китобда таъкидланишича, "Бир макон, бир йўл" ташаббуси узоқ муддатли, трансмиллий ва тизимли глобал лойиҳадир.
Лойиҳа ижодий ташаббуслар манбаи бўлиб, ҳаётийлигини кўрсатишига ишонувчилар ҳам бор. Хитой томонининг расмий баёнотларида айтилишича, ушбу ташаббуснинг барча иштирокчилари учун энг очиқ ва инклюзив иқтисодий имкониятлар очилади.
Пекинда Қозоғистон президенти иштирок этадиган “Бир макон, бир йўл” III халқаро форумига давлат ва йирик ташкилотлар раҳбарлари таклиф этилган.
Форумнинг асосий мавзуси “Бир макон, бир йўл”нинг юқори сифатли қурилиши бўлади.
Муаллиф: Руслан Сулейменов