Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси бундан 80 йил аввал қандай кўринишга эга эди

TURKISTAN. Kazinform – Kazinform агентлигининг 105 йиллиги муносабати билан архивдаги нодир тарихий фотосуратлар оммага тақдим этилди. Улар орасида 1956 йилда Туркистондаги Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси реставрациясидан олдин нашр этилмаган кадрлар ҳам бор.

Мутахассисларнинг фикрича, бу суратлар ниҳоятда қимматли тарихий манба ҳисобланади.

Хўжа Аҳмад Яссавий номидаги халқаро қозоқ-турк университети профессори, тарих фанлари доктори Мухтар Қожанинг айтишича, суратларда урушдан олдинги давр, яъни 1937 йилдан 1941 йилгача бўлган давр ҳам тасвирланган.

Яссавий мақбарасининг жануби-ғарбий фасадини тиклаш. 1956 йил 26 октябрь. Фото: Будневич И., Сальников Ф.

“Бу суратларни ҳақиқий тарихий ҳужжатлар дейиш мумкин. Масалан, айрим рамкаларда мақбара атрофида икки қатор тепаликлар борлиги кўринади. Ўша тепаликлар қолдиқлари ҳам тасвирланган. Ўша пайтда масжиднинг орқа томонида тўртта устун бўлганлиги ҳам диққатга сазовордир. Кейинги таъмирлаш ишлари давомида улардан бири олиб ташланди, фақат учтаси сақланиб қолди”, — дейди тарихчи.

Фото: Мухтар Қожанинг шахсий архивидан

Олимнинг айтишича, реставрация ишларига хориждан махсус усталар жалб қилинган. Улар орасида аёллар ҳам бор эди.

Суратларда сопол буюмлар ясаётган усталар, гил қолиплаш жараёнида аёл ишчилар қатнашаётгани яққол кўрсатилган.

Яссавий мақбарасининг жануби-шарқий деворида таъмирлаш ишлари. 1956. Фото: Будневич, Сальников

Бундан ташқари, 1956 йилда олинган мақбаранинг олдинги кўринишидаги фотосуратлардан бирида техник хатолик юз берди. Фото пленка қоғозга тескари босилган.

“Бу ерда мақбара тасвири худди ойнадагидек тескари ҳолатда акс эттирилган. Оёғидаги таянч фақат бир томонда бўлиши керак эди, лекин фотосуратда у икки томондан бўлгандек таассурот қолдиради”, – дейди Мухтар Қожа.

Қайта тиклаш ишларида фойдаланилган қурилиш материалларининг тартиби ва иш усуллари фотосуратларда ҳам яққол кўринади.

Олимнинг сўзларига кўра, ўша пайтда трактор ёрдамида ерни 2 метргача бўлган тупроқ қатлами олиб ташлаган. Бироқ, бу тупроқ қатламида муҳим археологик асарлар ҳам мавжуд эди.

Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси. 1947 й. Фото: КазТАГ

“Ўша даврдаги таъмирлаш ишлари, қурилиш усуллари акс эттирилган ушбу фотосуратлар жуда қимматли далилдир. “ҚазАқпарат” архивидан олинган ушбу материаллар мамлакатимиз маданий-тарихий меросини ўрганишга катта ҳисса қўшмоқда. Бу суратлар тарихчи ва олимлар учун ажралмас далил”, – деди профессор.

Туркистон вилояти оқсоқоллар кенгаши раиси, шаҳарда хизмат кўрсатган фуқаро Жарилқасин Азретбергенов ҳам ўша даврнинг тарихий лаҳзаларига гувоҳ бўлган фуқаролардан.

Отахон 1956 йилни шундай эслади:

“Ўшанда педагогика коллежида ўқирдим. Мақбара ёнидан тез-тез ўтардик. Қайта тиклаш ишлари билан турли миллатларнинг усталари шуғулланган. Тош, тупроқ олиб чиқилиб, катта тайёргарлик кўрилганини ўз кўзимиз билан кўрдик. Ўша пайтларда мақбарага ташриф буюрувчилар жуда кам бўларди”, – дейди у.

Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси. 1941 йил 24 февраль. Фото: КазТАГ

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Kazinform агентлиги Алматидаги Медеу муз майдонининг 105 йиллиги муносабати билан ўз архивидан олинган ноёб суратларни эълон қилган эди.