Халқ суверенитети руҳини кўтарган Республика куни
ASTANА. Кazinform – Бугун Қозоғистон суверенитети ва давлатчилигининг бошланиши - Республика куни.
1990 йил 25 октябрда, бир неча соат давом этган узоқ мунозаралардан сўнг, Олий Кенгаш "Давлат суверенитети тўғрисида"ги декларацияни қабул қилди, бу декларация халқимизнинг мустақилликка интилишини қонуний равишда тасдиқлади ва янги давлатни яратиш учун сиёсий ва ҳуқуқий асос яратди.
Республика куни биринчи марта 1995 йил октябрь ойида Миллий байрам деб эълон қилинди. 2001 йилда Республика куни давлат байрамлари рўйхатига киритилди.
2022 йил 16 июнда Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Миллий қурултойда Республика кунига Миллий байрам мақомини қайтаришни таклиф қилди ва сентябрь ойида бу ташаббус қонунчилик даражасида маъқулланди.
Сенатор Науризбай Байқадамовнинг сўзларига кўра, 1990 йил 25 октябрь Қозоғистон тарихида шунчаки тақвимдаги сана эмас, балки бутун бир тарихий давр бошланган кундир. Ўша куни қабул қилинган суверенитет декларацияси давлатимиз учун мустақилликка эришиш йўлидаги биринчи ҳуқуқий ва сиёсий қадам бўлди.
- Суверенитет декларациясидан кейинги даврда Қозоғистон вазмин ва интелектуал сиёсат олиб борди. Мустақил давлатнинг шаклланиши босқичма-босқич амалга оширилди, яъни декларация янги давлат учун пойдевор қўйган ҳужжат ҳисобланади. Унинг концептуал тузилиши бугунги конституциявий нормаларнинг асосини ташкил этиши ҳам маълум, - деди у.
Унинг сўзларига кўра, ушбу декларация туфайли, аввало, Қозоғистон ССР ўз ҳудудида тўлиқ, суверен ва уствор ҳокимиятга эга давлат деб эълон қилинди. Иккинчидан, декларацияда биринчи марта ер, ер ости бойликлари, сув ва табиий ресурслар Қозоғистон халқининг мутлақ мулки сифатида тан олинди ва бу тамойил мамлакатнинг иқтисодий суверенитети ва миллий хавфсизлигининг асоси сифатида тасдиқланди. Учинчидан, биз давлат рамзларимизга қонуний эгалик қилишга эришдик. Бу бизнинг маданий ва сиёсий ўзига хослигимизни тан олиш эди. Тўртинчидан, биз халқаро майдонга чиқиш имкониятига эга бўлдик, яъни Қозоғистон ўзининг ташқи иқтисодий сиёсатини мустақил равишда белгилаш ҳуқуқига эга бўлди. Бу мамлакатга жаҳон ҳамжамиятининг тўлақонли аъзоси бўлиш йўлини очди.
Шу муносабат билан Конституциявий суд раиси ўринбосари, юридик фанлар номзоди Бақит Нурмуханов дунё мамлакатлари мустақилликка эришиш йўлларини 3 гуруҳга ажратди ва мамлакатимиз шартли равишда тинч йўл билан суверенитетга эришганини айтди.
— Умуман олганда, агар дунё харитасига назар ташласак, ундаги 200 дан ортиқ мамлакатнинг ҳар бири ўз мустақиллик тарихига эга эканлигини кўрамиз. Баъзи давлатлар бу мақсадга қонли, шафқатсиз урушлар туфайли эришган бўлса, бошқа давлатлар инқилобни бошдан кечирдилар. Учинчи гуруҳга мансуб халқаро ҳамжамият аъзоларида эса бундай жараёнлар шартли равишда тинч йўл билан содир бўлди. Қозоғистонни учинчи гуруҳ мамлакатлари қаторига киритиш мумкин, - деди у.
Олимнинг сўзларига кўра, ўтган асрнинг 80-йиллари охирига келиб, мамлакатда мустақил давлатчилик белгилари ривожлана бошлади.
— Умуман олганда, бу давр воқеалари бир-бири билан жуда чамбарчас боғлиқ. 1990 йил апрель ойида мамлакатимизда биринчи марта Президент институти жорий этилди ва республика Президенти сайланди. Шу йилнинг охирига келиб, октябрь ойида "Давлат суверенитети тўғрисида"ги декларация қабул қилинди. Ушбу декларация келажакдаги мустақиллик учун зарур бўлган сиёсий ва ҳуқуқий асосларни яратди. Унда давлатимиз суверенитети эълон қилинди ва ҳар бир мамлакатнинг мустақил давлат хусусиятларини ташкил этувчи институтлар белгилаб берилди. Булар фуқаролик, суверенитет рамзлари, бюджет, ҳокимиятнинг тармоқларга бўлиниши, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, қуролли кучлар, республиканинг ўз мустақил халқаро ҳуқуқий субъекти ва бошқа белгилар эди. Ушбу ҳужжатнинг қабул қилиниши халқнинг озодликка бўлган руҳи ва иштиёқини кўтарди. Бу жараёнга қайтариб бўлмайдиган хусусият берди, - деди Конституциявий суд раиси ўринбосари.
Унинг таъкидлашича, ушбу декларация биринчи марта Конституция ва қонунларнинг устунлигини мустаҳкамлади. Кейинчалик, декларация "Мустақиллик тўғрисида"ги Конституциявий қонун билан биргаликда мамлакат Конституциясини қабул қилиш, шунингдек, бошқа муҳим қонун ҳужжатлари лойиҳаларини ишлаб чиқиш учун асос яратди.
Конституция преамбуласини ўзгартириш керак
Ал-Форобий номидаги Қозоқ миллий университети доценти, Миллий ҳуқуқ академияси академиги Ақилбек Исабековнинг сўзларига кўра, Конституция преамбуласи "қадимий қозоқ ерида давлатчиликни ўрнатиш" ибораси билан бошланиши бизга кўп асрлар давомида мавжуд бўлган қозоқ давлатчилигининг узлуксизлигини аниқ белгилашга имкон бермайди.
- Чунки, биринчидан, "ўрнатиш" атамаси "яратиш", "ўзгартириш" деган маънони англатади, рус тилида «созидание» деган маънони англатади. Агар биз уни иқтибос мантиғига асосланиб қарасак ҳам, бу ибора давлатчиликни ўрнатиш учун бирон бир пойдевор қўйишнинг бошлаганини англатмайди. Иккинчидан, "қадимий қозоқ ерида" ибораси асрлар давомида қозоқ давлатчилигининг ривожланиш тарихининг узлуксизлигини тасдиқламайди, - деди олим.
Шу муносабат билан у Ўзбекистон ва Арманистон Конституцияларидан аниқ мисоллар келтирди. Масалан, Ўзбекистон Конституциясининг муқаддимаси “давлатчилигимиз ривожланишининг 3 минг йилдан ортиқ тарихий тажрибасига, шунингдек, жаҳон цивилизациясига бебаҳо ҳисса қўшган буюк аждодларимизнинг илмий, маданий ва маънавий меросига асосланган” деган сўзлар билан бошланади. Арманистон Конституциясида эса “Мустақиллик декларациясида мустаҳкамланган миллий мақсадларга асосланиб, биз озодликни севувчи аждодларимизнинг суверен давлатни тиклаш бўйича муқаддас келишувини амалга оширамиз” дейилган.
— “Қадимий қозоқ ерида” ибораси бизнинг миллий манфаатларимизни очиб бермайди. Биз тўсатдан пайдо бўлган миллат эмасмиз. Бизнинг уч минг йиллик тарихимиз бор. Биз қардош ўзбек халқи бизнинг уч минг йиллик тарихимиз бор деганда, преамбуламиздаги “қадимий қозоқ ерида” ибораси Конституциямизнинг на моҳиятини, на мазмунини очиб бермайди, деб ҳисоблаймиз. Шунинг учун биз Конституциямиздаги "қадимий қозоқ ерида" иборасини "қозоқ давлатчилигининг минг йиллик анъаналарини давом эттириб" ёки "қозоқ давлатчилигининг кўп минг йиллик анъаналарини давом эттириб" га ўзгартиришни таклиф қиламиз, — деди Ақилбек Исабеков.