Ғалабанинг 80 йиллиги: Уруш йилларида Қозоғистонга қандай саноат корхоналари кўчирилди

ASTANА. Kazinform – Иккинчи жаҳон уруши бошланганидан кейин Қозоғистон иқтисодиётини уруш шароитларига мослаштириш чоралари кўрилди ва республика иқтисодиёти ҳарбий йўналишга ўтказилди. Тинч мақсадларга сарфланадиган маблағлар имкон қадар қисқартирилди, корхоналар мудофаа маҳсулотлари ишлаб чиқара бошлади.

Кўпгина корхоналар Россия ҳудудидан кўчирилди. Аниқроғи, уруш зоналари ва фронтга яқин ҳудудлардан Қозоғистонга 220 та завод, фабрика ва корхона кўчирилди. Масалан:

• Москва шаҳридан ва Москва вилоятидан Москва авиация заводи
• Урюпинск гўшт консерва заводи
• Дзержинский электротехника заводи
• Москва рентген заводи
• 3-сонли Александр радио заводи
• С. Оржоникидзе номидаги механика заводи
• 1-сонли тикув ва трикотаж фабрикаси
• Дзержинский номидаги тикув-трикотаж фабрикаси
• Москва авиация институтининг ўқув ва ишлаб чиқариш устахоналари
• Евпатория таъмирлаш-механика заводи
• Ворошиловград машинасозлик заводи
• "Большевик" заводи
• Москва яқинидаги электроника заводи
• Қарағандига - Донбассдан, 317-сонли завод
• Ғарбий Қозоғистон вилоятига 40 га яқин корхона, жумладан, Ленинграддан 231-сонли завод кўчирилди.

Шунингдек, Украинадан:

• Харьков электротехника заводи
• Подольск механика заводи
• Запорожье ферроқотишма заводи
• Днепропетровск вагон заводи 70 та саноат ўринлари ва зарур жиҳозлар билан кўчирилди.

Бу корхоналарнинг барчаси Алмати, Қарағанди, Чимкент, Петропавл, Семей, Ақтўбе, Орал шаҳарларида жойлаштирилди.

Фото: gov.kz

Айтиш жоизки, ҳозирда уруш йилларида эвакуация қилинган Ақтўбе ферроқотишма заводи ишлаб турибди. Жаҳон бозоридаги салмоқли ишлаб чиқариш корхонасида 10 йил аввал 4-сонли эритиш цехи ишга туширилган эди. Ишлаб чиқариш ҳам икки баробар ортиб, йилига 700 минг тоннага етди. Шу билан бирга, Ақтўбе рентген заводи 80 йилдан бери фаолият юритиб келмоқда. Бу ерда дунёнинг бир қанча мамлакатлари, жумладан, Қозоғистон учун рентген аппаратлари ишлаб чиқарилади.

Кўчирилган корхоналарнинг аксарияти асосан фронт учун маҳсулот ишлаб чиқарган. Масалан:

• экспериментал оптика устахонаси (Харьковдан Алматига кўчирилган) дурбин ишлаб чиқарган
• 242-сонли завод (Харьков - Алмати) ҳарбий самолётларни таъмирлади
• қуйма ускуналари заводи (Усман шаҳри.- Орал) миналар ишлаб чиқарган
• электротехника заводи (Москва вилояти - Қизилўрда вилояти) - телеграф аппарати ишлаб чиқарилган
• 222-сонли дастгоҳсозлик заводи (Егорьевск шаҳри - Қостанай вилояти) - қурол ва ўқ-дорилар ишлаб чиқарган.

Фото: Алмати. 1941 йил. Kazinform

Албатта, Қозоғистонга кўчирилган корхоналар ўта оғир шароитларда, зарур мутахассислар етишмай ишлагани аниқ. Шунинг учун ҳам фронт ҳудудлардан кўплаб мутахассислар Қозоғистонга кўчирилди. Масалан, биргина Донбассдан 3200 га яқин кончи ва 2000 га яқин қурилиш ишчилари келган. Фронт ҳудудларидаги муҳандис-техник ходимлар сони ҳам қарийб 700 нафарга етди.

Фото: 641-заводнинг чилангарлари бутловчи қисмларни йиғиш билан шуғулланмоқда. Петропавл шаҳри. 1940 йил. Кazinform

Шундай қилиб, Қозоғистон СССРнинг асосий ҳарбий-саноат базасига айланди. Биргина қуйидаги маълумотларнинг ўзи бунинг яққол далилидир: 1942 йилда Қозоғистон Иттифоқда ишлаб чиқарилган қўрғошиннинг 85 фоизини, кўмирнинг 18 фоизини, молибденнинг 60 фоизини, 1 миллион тоннага яқин юқори октанли нефтни берган. Уруш пайтида отилган ўн ўқдан тўққизтаси Қозоғистонда ишлаб чиқарилган қўрғошиндан қуйилган.

Фото: N заводининг энг яхши назоратчиси С. Азарбаева тайёр маҳсулотни текширмоыда. Кazinform

Умуман олганда, Қозоғистон Иккинчи жаҳон уруши йилларида СССРнинг ғарбий вилоятларидан кўчирилган 19 та мудофаа заводлари ҳисобидан мудофаа маҳсулотларини оммавий ишлаб чиқаришни бошлади. Урушгача Қозоғистонда учта завод ва учта ихтисослаштирилган устахона бўлган. 1941 йилнинг қаҳратон қишида республикага кўчирилган заводлар 1,5-3 ой ичида фронт учун маҳсулот ишлаб чиқара бошлади. Вақтинчалик энергия манбалари сифатида паровоз ва тракторлардан фойдаланилган. 1942 йилга нисбатан 1945 йил бошига келиб мудофаа заводлари ишлаб чиқаришни 2 баробарга, Петропавл 675-сонли ва Кўкшетаудаги 621-сонли заводлар эса 3 баробардан ортиқроққа кўпайтирди.

Қозоғистон мудофаа корхоналари уруш йилларида 1 миллиард рублдан ортиқ маҳсулот ишлаб чиқарган. Улардан 82 мм, 50 мм ва 120 мм калибрли жами 5 214 254 дона мина корпуслари ишлаб чиқарилган. Агар битта бўлинманинг мина мажмуаси 1680 120 мм мина ва 2180 82 мм мина бўлса, Қозоғистон заводлари 1350 дивизионни ҳарбий миналар билан жиҳозлаган.

Уруш йилларида қуйидаги миқдорда снарядлар ишлаб чиқарилган:

• кичик калибрли (20,37 ва 45 мм) - 1 989 715 дона ёки 200 та бўлинма ушбу жамланма билан тўлиқ таъминланган;
• 1 852 790 та ўрта калибрли (76 мм) снарядлар ёки 420 та бўлинма учун ҳарбий жамланма ишлаб чиқарилган;
• 20 653 та йирик калибрли (203 мм) бирлик ишлаб чиқарилди, бу 20 та оғир полкнинг эҳтиёжларини таъминлади.
• 1 159 838 килограмм ўқ-дорилар (порох) ишлаб чиқарилди, бу 80 та дивизиянинг снарядларини ҳарбий техника билан жиҳозлаш имконини берди.

25 сув ости қайиқларининг дивизияси торпедо ҳарбий захира билан тўлиқ жиҳозланган.

Ўша даврда Ўскемен қўрғошин-рух комбинати ва Қарағанди кўмир конлари каби уруш маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи саноат корхоналари қурилиши зудлик билан якунланди.

Фото: Машина йиғиш заводи жамоаси якшанба куни металл парчаларини йиғмоқда. Каzinform

Уруш йилларида 460 та завод, фабрика ва шахталар - Петровский машинасозлик заводининг иккинчи навбати, Атирау денгиз порти ва нефтни қайта ишлаш заводи, Текели қўрғошин-рух комбинатининг биринчи навбати, Белоусов бойитиш заводи қурилди. Ақмола қишлоқ хўжалиги машинасозлиги заводи, Алмати вагон заводи, Атирау нефтни қайта ишлаш заводи ишга туширилди. Фронтга қурол-яроғ, транспорт воситалари, кийим-кечак, озиқ-овқат маҳсулотларини тез етказиб бериш мақсадида қисқа муддатда Қандиағаш-Орск, Жамбил-Шолақтау, Талдиқорған-Текели темир йўл линиялари қурилди. Натижада хомашё манбалари саноат марказлари билан боғланди.

Қозоғистоннинг мудофаа қобилияти армиянинг кийим-кечак ва озиқ-овқат билан таъминланиши билан ҳам белгиланди. Енгил ва озиқ-овқат саноати ишлаб чиқариш қувватлари ҳам уруш эҳтиёжларини қондиришга мослаштирилди. Енгил саноатда тикувчилик, тўқимачилик, чарм, пойабзал саноати жадал ривожланди.

Фото: Киров номидаги артель цехи ишчилари фронт учун иссиқ кийимлар тикмоқда. Алмати. 1942 йил. Кazinform

1941 йилда Алматида тўқимачилик ва чарм фабрикалари, шунингдек, фронт учун аппаратлар заводи ишга туширилди.

1943 йил бошига келиб республика енгил саноати ишлаб чиқариш ҳажми бўйича собиқ СССРда Россиядан кейин иккинчи ўринни эгаллади.

1945 йилда 1940 йилга нисбатан пайпоқ маҳсулотлари ишлаб чиқариш 11,3 баробар, пахта газламалари 7,4 баробар, тўқимачилик 4 баробар, жун газламалар 2 баробар, чарм пойабзал ишлаб чиқариш 1,3 баробар кўпайди.

Фото: Сарбасовлар оиласи фронт учун пайпоқ тўқишмоқда. Алмати. 1943 йил. Кazinform

Уруш йилларида 500 га яқин дивизия аскарлари ёзги кийим-кечак, 70 дивизия шинель, 67 дивизия қишки пойабзал, 59 дивизия иссиқ кийим, 25 дивизия калта пўстин билан таъминланди.

Уруш даврида дивизиялардаги қўшинлар сони 10 минг кишига етганини ҳисобга олсак, берилган товарлар рўйхати бўйича ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорини ҳисоблаш қийин эмас.

Умуман олганда, уруш йилларида республика саноат ишлаб чиқариши 37 фоизга ошди. Бу натижаларга машаққатли меҳнат натижасида эришилди. Республика саноатининг янада ривожланиши, унинг янги тармоқларининг, айниқса, етакчи тармоқларининг пайдо бўлиши Қозоғистонни фронтнинг қудратли арсеналига, муҳим иқтисодий ҳудудлардан бирига айлантирди.