Европа Иттифоқининг бир қанча давлатлари Фаластинни тан олди: бунинг ортида нима бор
Исроилнинг Ғазо секторидаги ҳарбий амалиёти билан боғлиқ вазият мураккаб ва олдиндан айтиб бўлмайдиган даражада. Бу борада кўплаб саволлар мавжуд ва халқаро кескинликлар кучайиб бормоқда. Шу маънода Европанинг бир қанча давлатлари томонидан Фаластин давлатининг тан олиниши Ғазодаги воқеалар атрофида давом этаётган инқирознинг яққол натижасидир. Уни тан олганлар орасида Норвегия, Испания ва Ирландия бор. Бундан ташқари, Словенияда Фаластинни тан олиш қарори парламент тасдиғига тақдим этилган. Нега тобора кўпроқ мамлакатлар Фаластин давлатини тан олмоқда ва Яқин Шарқдаги инқироздан чиқишнинг қандай вариантлари бўлиши мумкин, Kazinform агентлиги халқаро кузатувчиси материалини ўқинг.
Нега тобора кўпроқ Европа давлатлари Фаластин давлатини тан олишмоқда
Бир қарашда, Европада бу унчалик кўп эмас. Сўнгги воқеалардан олдин бу ерда фақат тўртта давлат Фаластинни тан олди - Швеция, Мальта, Кипр ва Исландия. Норвегия, Ирландия, Испания ва Словения қўшилган бўлса ҳам, бу ҳатто кўпчилик эмас. Ушбу давлатларга ҳурмат билан қарайдиган бўлсак, Европанинг етакчи давлатлари Германия ва Франция бундай қарорга келишмади. 6 июнь куни Франция президенти Эммануэль Макрон ҳозир Фаластин давлатини тан олиш учун қўлай вақт эмаслигини айтди.
Шунга қарамай, пайдо бўлган тенденция жуда характерлидир, бу асосан Европадаги либерал доираларнинг Исроилнинг замонавий сиёсатига танқидий муносабати билан боғлиқ. Шунга кўра, унинг учун жуда қийин вазият юзага келади. Чунки Тель-Авив 2023 йил 7 октябрда Ғазо секторида ҳукмронлик қилаётган ХАМАС ҳаракати томонидан уюштирилган даҳшатли терактдан сўнг ўзига катта ҳамдардликни умид қилган эди.
Аслида, бу 2023 йилнинг кузида содир бўлган эди. Европада кўпчилик Исроилни қўллаб-қувватлади. Ҳатто араб дунёсида ҳам қўллаб-қувватловчи сўзлар бўлган. Вазиятга ҳақиқий сиёсат нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, Ямандан келган ҳусийлардан ташқари, араб ва мусулмон дунёсида деярли ҳеч ким Исроилнинг Ғазода ҳарбий амалиётини бошлашига халақит бера олмади. Ҳатто Ливан, Сурия ва Ироқдаги Эрон ва унга содиқ гуруҳлар Исроилга қарши ҳаракатларини кучайтирмади, гарчи кўпчилик буни кутган эди. Албатта Ливан Ҳизбуллоҳи Исроил шимолини ўққа тутди. Аммо барибир у қадар фаол эмас.
Албатта, Исроил ХАМАСга қарши ҳаракатлари учун карт-бланш олди, дейиш мумкин эмас, лекин кўриниб турибдики, Яқин Шарқдаги аксарият давлатлар унинг ҳаракатларига кўз юмганга ўхшайди. Шундай қилиб, улар нафақат унинг мудофаа, балки қасос олиш ҳуқуқини тан олишди, балки Ғазо билан воқеанинг нисбатан тез якунланиши "Иброҳим келишуви"га қайтишга имкон беришига умид қилишди.
Унда Исроил ва Яқин Шарқдаги араб давлатлари ўртасида минтақани иқтисодий ривожлантириш мақсадида келишувларга эришиш кўзда тутилган. У собиқ президент Дональд Трамп даврида, Исроилнинг БАА ва Баҳрайн билан келишувлари 2020 йил 15 сентябрда имзоланган пайтда бошланган. Кейин уларга Судан ва Марокаш қўшилди. Бу асосан АҚШ босими остида содир бўлди. Мисол учун, Марокаш Ғарбий Саҳрои Кабирдаги баҳсли ҳудудларга бўлган ҳуқуқларини тан олгандан кейин Исроил билан келишувга рози бўлди. Судан терроризмга ҳомийлик қилувчи давлатлар рўйхатидан чиқарилиши ва 1,2 миллиард доллар миқдоридаги кредит эвазига рози бўлди.
Бундан ташқари, қайсидир босқичда Саудия Арабистони ҳам келишувга қўшилиши кутилган эди. Бироқ, унинг позициясига Фаластин давлатини яратиш киради. "Иброҳим келишувлари" доирасидаги жараён бошланишидан олдин Трамп умуман олганда "икки халқ, икки давлат" ғоясидан воз кечиш кераклигини айтгани характерлидир. У Ғарбий Соҳилдаги Фаластин ҳукуматига Иордания билан конфедерация тузишни таклиф қилди. Бундан ташқари, Трампнинг тинчлик режаларидан бири Исроил қонунчилигини Ғарбий Соҳилнинг 30 фоизигача кенгайтиришни назарда тутган. Бу уларнинг ҳақиқий аннексияси эди. Аммо фаластинликлар бу фикрни рад этишди. Президент Жо Байден даврида Қўшма Штатлар "икки халқ, икки давлат" тушунчасига қайтди.
Тахминларга кўра, ХАМАС араб дунёсида Иброҳим келишувларининг янада тарқалишини тўхтатиш учун 7 октябрь куни Исроилга ҳужум қилган. Исроил бунга жавобан ХАМАСни йўқ қилиш ниятини эълон қилди. Дарҳақиқат, бу 7 октябрдаги фожиали воқеалар ва сектордаги ҳарбий амалиётлар бўйича ўзига хос оддий, аммо очиқ консенсусга айланди.
Фаластиндаги тинч аҳоли қурбонлари сони халқаро кун тартибига таъсир қилди
Аммо Исроил Ғазода қолиб кетди. Ҳарбий амалиёт узоқ давом этди. Лекин энг муҳими шундаки, Фаластин тинч аҳолиси орасида қурбонлар сони аста-секин халқаро кун тартибига сезиларли даражада таъсир қила бошлади. Қолаверса, Ғазодан олинган суратлар очиқ эфирга узатилмоқда. Исроилнинг телевидение янгиликларини назорат қилишга уринишлари унчалик самарали бўлмади. Гарчи 2023 йил 20 октябрда ҳукуматга Исроилдан чет эл канали давлат хавфсизлигига зарар етказадиган бўлса, уни тезда тўхтатишга рухсат берувчи қонун қабул қилинган. Аммо ижтимоий тармоқлар оламида бундай тақиқ унчалик самарали эмас. Бундан ташқари, Исроил АҚШ ва Европадан либерал оммавий ахборот воситаларини тўхтата олмайди. Шунинг учун Ғазодан олинган хабарлар Ғарбий Европа мамлакатларидаги либерал муҳитда жамоатчилик кайфиятига жуда салбий таъсир кўрсатди.
Исроил ва унинг тарафдорлари 7 октябрдаги фожиали воқеалар қурбонларига мурожаат қилмоқда ва бу барча чораларни қўллаш, жумладан, ХАМАС муаммосини якуний ҳал этиш учун ҳам фойдаланиш ҳуқуқини беради, деб ҳисоблайди. Аммо улар учун вазиятнинг мураккаблиги шундаки, операция чўзилиб борар экан, дунё Ғазо секторидаги фаластинлик тинч аҳоли орасида қурбонлар ҳақида кўпроқ гапира бошлади. Аҳоли зич жойлашган ҳудудда пухта тайёрланган душманга қарши кенг кўламли ҳарбий операция ўтказишда улар муқаррар бўлганлиги аниқ. Ғазода 360 квадрат километр майдонда 2,5 миллион киши истиқомат қилади.
Аммо Исроил армияси чизиқни бомбардимон қилишдан фойдаланган, натижада Ғазодаги биноларнинг аксарияти вайрон бўлган. Табиийки, бу тинч аҳоли орасида катта талофатларга олиб келмаслиги мумкин эди. ХАМАС соғлиқни сақлаш вазирлиги 36 минг фаластинлик ҳалок бўлганини маълум қилди. Исроилда бу рақамларга ишонмайди. Уруш шароитида урушаётган томонлар турли хил сондаги ўлганлар ва ярадорларни ишлатиши табиийдир. Исроил ҳарбийлари айтганидек, ХАМАС тинч аҳоли объектларини ҳужумлардан ҳимоя қилиш учун ишлатади деб тахмин қилсак ҳам, биноларнинг вайрон бўлиши ва одамларнинг ҳалок бўлиши ҳали ҳам жуда катта.
Албатта, Исроил ўз фуқароларини ҳимоя қилиш учун демократик мамлакат армиясига бўлган эҳтиёждан келиб чиқади. Замонавий урушда, зич шаҳар жойларига ҳужум қилиш ҳужумчилар орасида катта қурбонлар талаб қилиши мумкин. Шунинг учун артиллерия ва ҳаводан бомбардимон қилиш муқобил вариант ҳисобланади.
Бундан ташқари, Исроил аҳолини шимол ва марказдаги уйларини тарк этиб, жанубга саёҳат қилишга чақирди. Натижада кўп одамлар жанубда, Миср билан чегарадош Рафаҳ шаҳри атрофида тўпланган. У ерда 1,7 миллиондан 2 миллионгача одам бўлиши мумкин. Бу гуманитар фалокат учун шароит яратди, бу ҳам, айниқса, энг кекса ва энг кичик болалар ўлимининг ошишига олиб келди.
Умуман олганда, ушбу операциянинг бошида ҳам Исроил ХАМАС билан нисбатан қисқа вақт ичида ва энг кам тинч аҳоли қурбонлари билан кураша олса, карт-бланшга эга бўлар эди. Бу иш бермади. Энди уруш боши берк кўчага кириб қолди. Исроил ҳамон Рафаҳга бостириб киришни истамоқда, аммо АҚШ уни ушлаб турибди. Чунки президентлик сайловлари яқинлашмоқда (2024 йил ноябрь - муҳаррир эслатмаси) ва ҳозирги маъмурият учун уруш президент Байденга халақит бермаслиги жуда муҳим. Бундан ташқари, урушнинг табиати араб мамлакатларида ташвиш туғдира бошлади, улар кутишдан чарчаганлари аниқ.
Байден тинчлик режаси
Шу фонда Президент Байден 31 май куни уч босқичдан иборат янги тинчлик режасини таклиф қилди. Биринчисида томонлар 6 ҳафтага сулҳ тузишга, гаровга олинганларнинг бир қисмини фаластинлик асирларга алмаштиришга рози бўладилар, иккинчисида Исроил қўшинларини Ғазодан олиб чиқиб кетишни назарда тутувчи музокаралар олиб боришади. Учинчи босқич Ғазони қайта қуришни ўз ичига олади.
Шу билан бирга, Президент Байден бу Исроил таклифларига асосланганлигини айтди. Бу аллақачон Исроилда жиддий сиёсий инқирозни келтириб чиқарди. Ҳукмрон коалициядаги ўта ўнг партиялар режа қабул қилинса, кетишларини айтишган. Шу билан бирга, сўл мухолифат уни қўллаб-қувватлашини билдирди.
Исроил учун режадаги энг қийин нарса – ХАМАС билан музокаралар олиб бориш ва Исроил қўшинларини Ғазодан олиб чиқиш. Чунки ХАМАСнинг секторда шунчаки ҳокимиятга қайтиши эҳтимоли юқори. Бинобарин, Беньямин Нетаньяху ҳукумати ушбу ташкилотни йўқ қилиш бўйича илгари билдирган барча мақсадларига эриша олмайди.
Режада яширин тафсилотлар бўлиши мумкин. Шундай қилиб, Президент Байден 31 май куни қилган нутқида, эришилган келишувга кўра, ХАМАС Ғазода ҳокимиятда қола олмаслигини айтди. Бундан ташқари, у агар ХАМАС сулҳ шартларига риоя қилмаса, Исроил ҳар доим жанговар ҳаракатларни қайта бошлаши мумкинлигини қайд этди. Мантиқий савол туғилади: агар Ғазо бошқарувида ХАМАСнинг иштироки истисно қилинса, Қўшма Штатлар бунга қандай эришади? Айниқса, ХАМАС Исроил билан келишув тарафларидан бири сифатида кўрилган вазиятда. Яъни, у шартномани имзолаши, Байден режасининг дастлабки икки босқичидан ўтиши, кейин эса Ғазодаги ҳокимиятни топшириши керакдек кўринади. Савол кимга?
Эҳтимол, биз баъзи яширин келишувлар ҳақида гапирамиз. Акс ҳолда, нега Исроил ҳатто Ғазодан қўшинларини олиб чиқишга рози бўлиши мутлақо номаълум. Тахмин қилиш мумкинки, агар бу содир бўлса, исроиллик аскарларнинг ўрнини араб давлатларидан бўлган коалиция кучлари эгаллайди.
Шу нуқтаи назардан, Байден режасининг учинчи бандига эътибор қаратиш лозим, унга кўра, уч-беш йил ичида Ғазо сектори АҚШ ва халқаро ҳамжамият назорати остида тикланади. Араб давлатлари орасида энг мантиқий номзодлар Миср ва Қатардир.
Бундан ташқари, қайта тиклаш жараёнининг ўзи нафақат инфратузилмага, балки сиёсий таркибий қисмга ҳам тегишли бўлиши мумкин. Масалан, Ғазода бу вақт ичида улар маҳаллий Фаластин маъмуриятини яратишга ҳаракат қилишади. Агар бу "икки халқ - икки давлат" ғоясини амалга оширишнинг умумий форматида содир бўлса, бу деярли барча иштирокчиларга мос келиши мумкин.
Аммо бу ерда, эҳтимол, демократик тартиб-қоидалар шароитида бу содир бўлмаслигига эътибор қаратиш лозим. Чунки фаластинликлар ўртасидаги ҳар қандай сайловда, 2006 йилда Фаластин маъмуриятида бўлиб ўтган сўнгги демократик сайловларда бўлгани каби, ХАМАС ғалаба қозонади ёки етарли миқдордаги овоз олади.
Инқироздан чиқишнинг қандай вариантлари бор?
Муҳими шундаки, боши берк кўчадан чиқишнинг жуда хилма-хил вариантлари, масалан, монархия ёки Фаластиннинг кучли етакчисини қўллаб-қувватлаш кабилар аллақачон ифода этилмоқда. Баъзилар Исроил қамоқхонасида жазо ўтаётган Марван Баргутийни шундай раҳбар деб билади.
Аммо вазиятнинг парадокси шундаки, агар 1993 йилда, Осло келишувлари имзоланаётган вақтда халқаро воситачилар Фаластин мухториятининг ўша пайтдаги етакчи Ясир Арофатнинг кучидан давлатга айланишида демократик тартиб-қоидаларга умид қилган бўлсалар, бугун вазият эса аксинча. Улар демократик тартибларга таянмайдилар ва бошқа вариантларни излашлари керак.
Қайсидир маънода, Фаластин ва Исроил ва икки давлат тушунчасига келсак, халқаро ҳамжамият боши берк кўчада. Барча иштирокчилар реал сиёсат ва бу муаммонинг ахлоқий жиҳатлари ўртасида мувозанатни сақлашга мажбур. Ҳар доим тўғридан-тўғри, лекин кўпинча сиртдан, нимани ахлоқий ёки ахлоқсиз деб ҳисоблаш мумкинлиги, демократия нимага қодир ва нимага қодир эмаслиги ҳақида муҳокама қилинади.
Аслида, яқинда Европанинг 4 давлатидан иборат гуруҳ томонидан Фаластинни тан олиниши шу нуқтаи назардан кўриб чиқилиши керак. Уларнинг фикрича, Исроил демократик давлат сифатида Ғазодаги ҳарбий амалиёт пайтида ўзини тута олмайди. Шу билан бирга, Исроил ўз фуқароларини ҳимоя қилиш ҳуқуқига мурожаат қилишга уриниб, тўғридан-тўғри ёки билвосита экзистенциал таҳдидлар юзага келган тақдирда, худди шу Ғарбий Европа демократик давлатлари кўпинча инсон ҳуқуқларига эътибор бермаганига ишора қилмоқда.
Шу билан бирга, исроиллик сиёсатчилар ўзларини Яқин Шарқда эканликларини тўғридан-тўғри айта олмайдилар, бу ерда қаттиққўллик амалда одатий ҳолдир. Масалан, яқинда Сурияда фуқаролар уруши ва ҳукумат қўшинларининг ҳаракатлари натижасида 7 миллионгача қочқин пайдо бўлганини, кўплаб шаҳарлар вайрон бўлганини эслашимиз мумкин.
1993 йилда Ослода кўплаб муаммолар яхши вақтгача қолдирилди. Масалан, фаластинлик қочқинлар тақдири, Шарқий Қуддуснинг мақоми, Ғарбий Соҳилдаги Исроил аҳоли пунктлари ва охир-оқибат Фаластин давлати ҳақидаги саволлар. Улар бугунги кунда ҳал қилиб бўлмайдиган даражада қолмоқда.
Албатта, масалан, Испания Шарқий Қуддусни Фаластин пойтахти сифатида тан олганида, бу ғояни амалга оширишнинг амалда имконсизлигини ҳисобга олмаган. Ҳудди 1947-49 йиллардаги фаластинлик қочқинлар масаласига мақбул ечим топишнинг иложи йўқлиги каби, уларнинг авлодлари ҳамон Ғазо, Ливан ва Ғарбий Соҳилдаги лагерларда яшайди.
Аммо умуман олганда, Исроил ахборот дастурида, биринчи навбатда, АҚШ ва Европадаги либерал жамоатчилик орасида ютқазгани аниқ. Ноябрь ойидаги сайловларда Дональд Трамп ғалаба қозонса, унинг учун вазият ўзгариши мумкин. Америкалик консерваторлар орасида Исроилни қўллаб-қувватлаш либералларга қараганда анча юқори. Бундан ташқари, Трамп “Иброҳим келишувлари”нинг бошида эди, у “икки халқ, икки давлат” тушунчасини баҳам кўрмаслиги мумкин ва у жуда ҳал қилувчи бўлиши мумкин.
Бироқ, Яқин Шарқдаги энг кескин ва узоқ давом этаётган можарога қандайдир ечим топишдан манфаатдорлик муштараклиги аён. Бу вазият аввалги араб-исроил урушлари давридан, яъни совуқ уруш ва мафкуравий қарама-қаршилик давридан фарқ қилади.