Ечилмаган кескинлик: Исроил-Фаластин можароси қачон тугайди

Исроил ва Фаластин ўртасидаги 75 йилдан бери давом этаётган можаро шу йилнинг 7 октябрида кескинлашди. Фаластиннинг ХАМАС ҳаракати дастлаб Ғазо секторидан Исроилга 5 мингга яқин ракета учирилди, сўнгра жангарилар мамлакатга ҳужум қила бошлаган. Бунга жавобан 8 октябрь куни Исроил ҳукумати мамлакат уруш ҳолатига ўтгани ва Ғазо секторида махсус операция бошлангани ҳақида маълум қилди.Умуман олганда, икки давлат ўртасидаги зиддият тарихига назар ташлаб, можаронинг сабаб ва оқибатлари, унинг минтақа давлатлари ва жаҳон иқтисодиётига таъсири ҳақида материал тайёрлашга қарор қилдик. Батафсил Kazinform экспертининг материалида ўқинг.

Исроил-Фаластин можароси қандай бошланди?

Фаластин ва Исроил ўртасидаги можаро 75 йилдан ортиқ давом этмоқда ва ҳалигача ҳал этилмаган бу можаро дунёдаги энг узоқ давом этган зиддиятлардан бири саналади. Бунинг асосий сабаби ер низоси. Ҳар икки томон ўз пойтахти деб ҳисоблаган Қуддус ҳам мусулмонлар, ҳам яҳудийлар учун муқаддас жой. Бундан ташқари, ушбу можарода диний ва этник омиллар муаммони янада кучайтиради.

ХХ асрга қадар, деярли икки минг йил давомида Исроил халқи давлатга эга бўлмаган, яҳудийлар дунёнинг кўплаб мамлакатларида диаспора сифатида яшаган. ХІХ аср охирида жаҳон харитасида фақат Фаластин, турклар (Усмонлилар империяси) назорати остидаги қадимий ҳудуд бор эди. У ерда араблар яшаган, яҳудийлар озчилик эди. Бироқ, ўша пайтда яҳудий муаммоси халқаро сиёсат кун тартибида кўпроқ долзарб бўлиб қолди. Европада сионизм муаммосига катта эътибор берилди (Сионизм яҳудий миллий ҳаракати бўлиб, унинг мақсади яҳудий халқининг Исроилнинг тарихий ватанига қайтиши ва тикланишидир). Ўша пайтда пайдо бўлган сиёсий сионистик ҳаракат Исроил заминида миллий яҳудий давлатини яратишни мақсад қилган.

Яҳудийларнинг Фаластинга кўчишининг биринчи тўлқини 1881 йилда бошланган. Кейинчалик 1904-1914 йилларда 40 минг яҳудий Фаластинга жойлашди. 1919-1923 йилларда яна 40 минг яҳудий кўчиб ўтди. Ўшанда араблар бунга норозилик билдирган.

Биринчи жаҳон урушидан кейин Германия томонида бўлиб мағлубиятга учраган Усмон империяси қулади ва Миллатлар Лигаси қарори билан Фаластин Британия мандатига ўтди. Бу вақтда Фаластин ҳудудида яҳудийлар ва арабларнинг иккита давлатини яратиш ғоялари кўп муҳокама қилина бошлади.

Фаластиннинг бўлиниши

Бутун дунёдан, асосан Европадан яҳудийлар Фаластинга кўп миқдорда кўчиб кела бошладилар. Бу арабларнинг ғазабини қўзғатди ва яна тўқнашувларга олиб келди.

1947 йил 29 ноябрда БМТ Бош Ассамблеяси Фаластинни иккига — яҳудий ва араб давлатларига бўлиш тўғрисида қарор қабул қилди. Бундан ташқари, Қуддус билан боғлиқ можароларнинг олдини олиш учун унга БМТ назорати остида халқаро мақом берилди. Британия мандати тугагач, 1948 йил 14 майда Исроилнинг мустақиллик декларацияси имзоланди ва яҳудий давлати ташкил топди. Эртаси куни араб давлатлари Исроилга ҳужум қилди. Шундай қилиб, уруш бошланди.

Можаро Фаластин чегарасидан ташқарига чиқиб, Исроил ва араб давлатлари ўртасидаги кенг кўламли қарама-қаршиликка айланди. Иккинчи жаҳон уруши даврида юз минглаб араблар Исроилдан қочиб кетишди, аксинча, Европада нацистларнинг таъқиби туфайли яҳудийлар Исроилга кўчиб кела бошладилар. Шундай қилиб, унинг аҳолиси 10 йил ичида 800 мингдан икки миллионга кўпайди.

Фаластин тақдири

1948 йилда яҳудий давлати ташкил этилган бўлса-да, минтақада араб давлати ташкил этилмаган. 1964 йилда Араб давлатлари лигаси қарори билан ушбу минтақада яшовчи араблар ва уларнинг авлодлари манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида Фаластинни озод қилиш ташкилоти (ФОҚТ) тузилди. Ташкилотни бошқа араб давлатлари ҳам қўллаб-қувватлаган: 1967 йилги саммитда араблар Исроилни тан олмаслик, у билан сулҳ тузмаслик ва музокараларга киришмасликка келишиб олган эди. Эслатиб ўтамиз, 1967 йилда 6 кунлик урушда араб давлатлари Исроилни тортиб ололмаган эди. Бир йил ўтгач, Фаластин хартияси имзоланди ва Фаластин чегараларини тиклаш мақсади қўйилди. 1988 йилгача ФОҚТ террористик ташкилот деб ҳисобланган.

1988 йил ноябрь ойида ФОҚТ Миллий кенгашининг сессиясида мустақил Фаластин давлати ташкил этилганлиги эълон қилинди. Бироқ, бу фақат рамзий қадам эди, чунки амалда Миллий кенгаш ўз ҳудуди деб эълон қилган ҳудудни назорат қила олмади.

1990 йиллар бошида Фаластин маъмурияти терроризмга қарши кураш усулларидан воз кечди ва Исроил Фаластин миллий маъмуриятига Тель-Авив назорати остидаги айрим ҳудудларни бошқаришга рухсат берди. Шундай қилиб, 1993 йилда Фаластин ташкилоти ва Исроил ҳатто "Осло-1" келишувини ҳам туздилар - улар Фаластин ўзини ўзи бошқаришнинг вақтинчалик чоралари бўйича тамойиллар декларациясини имзоладилар. Икки йил ўтиб томонлар "Осло-2" келишувини имзоладилар, бу келишув расман "Фаластинликлар ва Исроил давлати ўртасидаги Ғарбий Соҳил ва Ғазо секторидаги муваққат келишувлар" деб номланади. Айнан шу ҳужжатлар асосида исроилликлар ва фаластинликлар ўртасидаги ҳозирги муносабатлар ўрнатилди.

Шунга қарамай, Фаластин қисман тан олинган давлат ҳисобланади. БМТга аъзо 138 та давлат Фаластинни тан олади. Бироқ бу давлат БМТнинг тўлақонли аъзоси мақомига эга бўла олмайди, чунки уни Ташкилот Хавфсизлик Кенгашининг айрим доимий аъзолари Франция, АҚШ ва Буюк Британия тан олмайди. Шу билан бирга, Европа Иттифоқи мамлакатлари ва Япониянинг аксарияти Фаластин мустақиллигини тан олмайди. Қозоғистон эса Фаластинни мустақил давлат сифатида тан олади.

Шу билан бирга, Фаластинни расман бошқарадиган Фаластин миллий маъмурияти (ФММ) амалда ҳеч қандай кучга эга эмас. 2007 йилги фуқаролар урушидан кейин Ғазо сектори ХАМАС (Исломий қаршилик ҳаракати) ҳаракати назоратига ўтди. Шарқий Қуддусни ўз ичига олган Ғарбий Соҳилнинг 60 фоизи эса Исроил назорати остида.

ХАМАС қайси ташкилот?

Ғазо секторида икки миллиондан ортиқ аҳоли истиқомат қилади, бу кичик анклав ва қисман тан олинган Фаластиннинг энг катта ҳудудидир. Бу ҳудуд Фаластин маъмуриятининг ҳам назорати остида эмас, яҳудий қўшинлари Ғазо секторидан олиб чиқиб кетилганидан сўнг, у ерда ХАМАС ташкилотининг назорати кучайган.

Ташкилот 2006 йил январь ойи охирида Фаластин маъмуриятидаги сайловлардан сўнг ҳокимият тепасига келган. ХАМАС вакиллари Исроилнинг бутун ҳудуди арабларга тегишли бўлиши керак, яҳудийлар уни босиб олган, дейди. Кўпгина давлатлар бу ҳаракатни террорчи деб тан олади.

Яқин Шарқда ҳозир нима бўляпти?

ХАМАС шу йилнинг 7 октябрида Исроилга ҳужум қилди. Аввалига Ғазо секторидан Исроилга 5000 га яқин ракета учирилди, кейин эса ХАМАС жангарилари мамлакатга ҳужум қила бошлади. Улар 14 та аҳоли пунктига кириб, тинч аҳоли ва ҳарбий хизматчиларни гаровга олди.

ХАМАС Исроилга қарши ҳарбий амалиётни “ал-Ақсо тошқини” деб атади. Ал-Ақсо – Қуддусдаги Маъбад тоғида жойлашган масжиднинг номи. Бу жой Макка ва Мадинадан кейин мусулмонлар учун энг муқаддас жой ҳисоблангани учун яҳудийлар ва фаластинликлар ўртасида тез-тез тортишувларга сабаб бўлади. ХАМАС раҳбариятига кўра, Исроил бу масжидни “таҳқирлаган” ва бу ҳужумнинг асосий сабабидир. Шу билан бирга, 2023 йилда Исроил кучлари юзлаб фаластинликларни ўлдирди ёки ярадор қилди ва асирларни алмашишдан бош тортди.

Жаҳон матбуоти бу ҳужум Исроил разведка хизмати учун кутилмаган воқеа бўлганини хабар қилди. Бироқ, баъзи экспертлар буни имконсиз деб айтишади. ХАМАС ҳужумига жавобан Тель-Авив Ғазо секторида террорчиликка қарши кураш бўйича “Темир қилич” операциясини бошлади. 8 октябрь куни эса Исроил ҳукумати мамлакат уруш ҳолатига кирганини эълон қилди.

Матбуот хабарларига кўра, ХАМАС жангарилари ва “Исломий жиҳод” гуруҳи кўплаб исроилликларни асирга олган. Айни пайтда ХАМАС Ғазо секторига қилинган ҳар бир ҳужумга жавобан маҳбусни қатл қилиш билан таҳдид қилмоқда. Қатар ва АҚШ гаровга олинганларни озод қилиш учун гуруҳ билан музокараларни бошлади.

Сўнгги маълумотларга кўра, Фаластин-Исроил можароси бошланганидан буён ҳар икки томондан 4000 дан ортиқ одам ҳалок бўлган, 15 мингга яқин киши жароҳатланган.

Фаластинликлар 1967 йилги Олти кунлик урушдан олдин мавжуд бўлган чегараларга қайтмоқчи. Фаластин Ғарбий Соҳил ва Ғазо секторида пойтахти Шарқий Қуддус бўлган ўз давлатини барпо қилмоқчи. Исроил эса бу келишувни рад этмоқда.

Исроил-Фаластин: Қозоғистон позицияси

Икки давлат ўртасидаги зиддият кучайгач, кўплаб давлатлар ўз фуқароларини эвакуация қила бошлади. Улар орасида Қозоғистон ҳам бор. 10 октябрь куни мамлакат ҳукумати Исроилда бўлган 124 нафар қозоғистонликни махсус самолётда мамлакатга олиб келди. Шунингдек, 15 октябрь куни Қозоғистоннинг 19 нафар фуқароси, жумладан, махсус дастурлар бўйича таҳсил олаётган 15 нафар болалар элчихона кўмагида мамлакатга етиб келди.

Қозоғистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, Қозоғистоннинг Исроилдаги элчихонасига мамлакатнинг 100 дан ортиқ фуқароси ёрдам сўраб мурожаат қилган. Айни вақтда Ғазо секторидан 100 дан ортиқ одамни Қозоғистонга етказиш масаласи ҳам ишлаб чиқилмоқда.

Исроилдаги вазиятга келсак, ҚР Ташқи ишлар вазирлиги Қозоғистон ХАМАС ва Исроил ўртасида кўплаб тинч аҳолининг ўлимига сабаб бўлган можаронинг кучайиб бораётганидан хавотирда эканини билдирди. Ҳисоботда айтилишича, “Қозоғистон ХАМАСнинг Исроил тинч фуқароларига ҳужумларини ва чет эл фуқароларини гаровга олишини қоралайди”.

Шу муносабат билан Қозоғистон томонларни ҳарбий ҳаракатларни зудлик билан тўхтатишни таъминлашга ҳамда “икки халқ учун икки давлат” формуласи асосида минтақанинг барча аҳолиси учун тинчлик, барқарорлик ва хавфсизликка эришиш йўлидаги саъй-ҳаракатларни фаоллаштиришга чақирди.

Бундан ташқари, ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Яқин Шарқдаги ҳозирги вазиятни оқлаб бўлмайдиган қилмиш эканлигини айтди.

“Қозоғистон долзарб халқаро муаммоларни ҳал қилишда террорчилик усулларидан фойдаланишга мутлақо қарши. Ўнлаб йиллар давомида ҳал этилмаган вазифаларни амалга ошириш учун тинч аҳолига нисбатан зўравонлик қўллаш, террорчилик ҳаракатларини амалга оширишга йўл қўйилмайди. Бу кечириб бўлмайдиган иш”, – деди Президент.

Давлат раҳбари, шунингдек, БМТ Хавфсизлик Кенгашидаги турғунлик ҳукм сураётган ҳозирги шароитда БМТ Бош Ассамблеясининг ролини кучайтириш имконияти мавжудлигига ишонишини таъкидлади.

“Шу билан бирга, биз БМТ Хавфсизлик кенгашини ислоҳ қилишга шошилмаслигимиз керак. Бизнингча, бу муҳим органга дунёнинг барча минтақаларидаги давлатлар, жумладан, глобал жанубдаги давлатлар ҳам аъзо бўлиши керак. Дарҳақиқат, ушбу йиғилишда иштирок этаётган барча давлат раҳбарларининг бу позицияни маъқуллаши қувонарли”, – дея хулоса қилди у.

Фаластин ва Исроил ўртасидаги зиддият қандай ривожланмоқда? - мутахассислар нима дейди

Айрим экспертлар бу тўқнашув узоқ давом этишини таъкидласа, баъзилари мавжуд вазият узоқ давом этмаслигини таъкидламоқда. 75 йилдан ортиқ вақтдан бери келишувга эриша олмаган икки давлат нега энди таранг? Шарқшунос Жанат Моминқулов фикрига кўра, ҳозирда бу уларнинг ортида турган кучлар учун фойдали.

“Масалан, АҚШ ва Саудия Арабистони ўртасида тарихий музокаралар бўлиши айтилмоқда. Бунинг олдини олиш учун унинг ортида Ҳизбуллоҳ (Ливанда ислом давлатини барпо этишни мақсад қилган ҳарбий ва сиёсий ташкилот), эҳтимол Эрон, балки ундан ҳам каттароқ давлатлар турибди. Яқинда Хитой Ташқи ишлар вазирлиги Исроил ҳақида қаттиқ гапирди ва ХАМАСни қораламади. Шу тариқа у Исроилни айблаётгандек бўлди. Бу Фаластин-Исроил масаласида буюк давлатлар ўртасида маълум бир чизиқ шаклланганини, глобал иттифоқлар тузиш имконияти мавжудлигини кўрсатади. Ҳозирги вазият қисқа муддатда ХАМАС фойдасига ҳал бўлиши мумкин, энди улар қурбон ролини ўйнаб, бутун дунё мусулмонларининг ачинишини уйғотмоқда. Масалан, кўп жойларда Фаластинга ёрдам кўрсатилмоқда. Фаластин ва ХАМАС бир хил эмас, лекин мен ХАМАС узоқ муддат ичида ютқазди деб ҳисоблайман. Келажакда улар ҳеч қандай ижодий таклифлар бера олмай”, – деди эксперт.

Унинг айтишича, Фаластин масаласида Араб дунёсида бирор қуллаб-қувватловчи ва ёрдамчи куч топилиши мумкин.

“Вазият бутунлай ўзгариши мумкин. Фаластин масаласида араб дунёсидан ёрдам берувчи куч топилиши мумкин. Миср ёки Саудия Арабистони каби. Чунки ҳозир Миср Исроилга: “Арабларни Ғазодан Мисргача қувманглар, уларга инсонпарварлик ёрдами берайлик, аҳволини енгиллаштирайлик”, деяпти. Демак, Миср давлати баландроқ гапира бошлаган. Чунки бу Миср учун катта хавф, 100 миллион аҳоли ўз мамлакатида яшайди, иккинчидан, айрим экстремистик-радикал гуруҳлар улар билан бирга Миср чегарасига кириши мумкин”, – деди эксперт.

Шунингдек, у ҳар икки давлат диний ва миллатчилик риторикасини камайтириши кераклигини, шундагина тинчлик ўрнатилишини таъкидлади.

“Яҳудийлар арабларнинг кимлигини тан олишлари керак, фаластинликлар яҳудийларнинг яшаш ҳуқуқини тан олишлари керак. Муаммо шундаки, ўша фаластинликлар яҳудийларни тан олмайдилар ва ўз давлатларини йўқ қилишни хоҳлашади ва яҳудийлар фаластинликларни тобора кўпроқ ўзига сингдирмоқчи эканлигини кўрамиз. Агар шундай қарама-қарши гаплар камайса, ечим топилади”, – дейди шарқшунос.

Жанболат Моминқуловнинг фикрига кўра, ҳозирги операция Исроил учун самарали бўлиб туюлиши мумкин, аммо Эрон каби бошқа кучлар аралашиб, вазият чигаллашиб қолса, Исроил Фаластин муаммосини ҳал қилиш учун қадам ташлаши мумкин.

“Чунки Исроил учун Ғазо муаммосини бошқа тарафга, яъни Эрон ёки бошқа йирик давлатларга топшириш самарали эмас. Шунинг учун, эҳтимол, уни ҳал қилиш қизиқтиради. Бу узоқ муддатда содир бўлиши мумкин ва ҳозирда Исроилни бошқараётганлар бунга йўл қўймайди”, – деб тушунтирди у.

"Можарони тўлиқ ҳал қилиш учун авлодларнинг тафаккурини ўзгартириш керак"

Сиёсатшунос Ислом Кураевнинг қайд этишича, Яқин Шарқдаги воқеалар ва улар қандай ривожланишини олдиндан айтиш қийин.

“Фаластин-Исроил можароси қарийб 80 йилдан бери давом этмоқда, шунинг учун бундай можаролар одатий ҳолга айланди. Фақат сабаблар ва одамларнинг исмлари ўзгаради. Менимча, бу вазиятдан ғолиб ва ​​ютқазганлар кўп. Ҳозир вазият қандай ривожланишини баҳолаш қийин, бироқ тажрибага қараганда, Исроил ҳозир Суриядаги аэропортларга ҳужум қила бошлаган ва Ливан билан чегарада ҳам жанг олиб бормоқда. Вазият 1967-73 йиллардагидек даражага етиши даргумон, чунки ҳозир араб давлатлари тинчланди. Айни дамда Эрон минтақадаги имкониятдан ўз манфаатлари йўлида фойдаланмоқда, бироқ улар тўғридан-тўғри тўқнашувга бормаяпти. Чунки бу “учинчи жаҳон уруши” дегани”, – деди у.

Унинг сўзларига кўра, Исроил-Фаластин можароси келажакда ҳал бўлади, дейиш қийин.

“Чунки иккала томон ҳам бир-бирини ёмон кўради. Мамлакатларнинг ҳозирги аҳолиси вазиятни тўғрилаш жараёнини бошлаши, кейинги авлод эса тубдан ўзгариши керак, шундан кейингина муроса қилиш мумкин. Масалан, қўшни Ливанда турли дин ва этник гуруҳлар тинч-тотув яшаб келмоқда. Шу боис, бу ҳолатда ҳам ечим топиш мумкин, деб ўйлайман”, – деди эксперт.

Исроил-Фаластин можароси нефть нархига қандай таъсир қилмоқда?

Нефть хизмати компаниялари президиуми раиси Рашид Жақсилиқов ер юзидаги турли экологик, иқтисодий ва сиёсий шароитлар энергия ресурсларига салбий таъсир кўрсатиши муқаррарлигини таъкидлади. Унга кўра, жаҳон нефть, газ ва энергетика ресурсларининг 38 фоизи Форс кўрфазида жамланган давлатларга тегишли. Шунинг учун Яқин Шарқдаги кескинлик нефть нархига таъсир қилади.

“Сиз яхши биласизки, 2022 йилдан бошлаб, Россия ва Украина ўртасидаги можародан сўнг, Россия тўлақонли Европа бозорини тарк этгач, бутун бозорни Форс кўрфази давлатлари эгаллади. Энди у ҳам газ, ҳам нефть билан таъминланади. Келинг, можаронинг бевосита таъсири ҳақида гапирайлик, биринчи навбатда, логистика, масалан, самолётлар парвозни дарҳол тўхтатди. Бу нефть танкерлари учун ҳам хавфли. Чунки битта ракетанинг ўзи уни портлатиб юбориши мумкин. Ҳозирда танкерлар камида 40-60 минг тонна нефть ёки газни ташмоқда. Бу катта иқтисодий йўқотиш”, – деди у.

Бироқ нархни ошириб бўлмаслигини эслатди.

“Ўйлайманки, нарх улар айтганидек кўтарилмайди. Чунки Форс кўрфазида ишлаб чиқарилган маҳсулот ёки газ, нефть ким инвестор бўлган ёки кимнинг пули билан ишлаб чиқарилган бўлса, бу албатта Америка ва Европанинг иши. Ҳозирча ҳеч ким баҳс қандай якунланиши ва қанча давом этишини аниқ айта олмайди. Ўйлайманки, бу узоққа чўзилмайди, бир ярим ой ичида ҳал бўлади”, – дея хулоса қилди спикер.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Яқин Шарқдаги вазият ҳамон беқарор ва ҳатто узоқ давом этиши мумкин. Воқеа қандай ривожланиши минтақавий ва халқаро кучларнинг ҳаракатларига боғлиқ бўлади...