Дон экспорти: глобал вазият Қозоғистонга қандай таъсир қилади?
ASTANA. Kazinform – Сўнгги йилларда глобал дон экспорти ўзгарганини пайқадик. Масала ҳам миқдор, ҳам сифатда. Геосиёсий шароитлар юк ташиш ҳажмини ўзгартиргани сабабли, дон экспорт қилувчи мамлакатлар ўртасидаги рақобат янги босқичга кўтарилди. Дон можароси “савдо уруши”нинг бир қанотига айлангандек. Шу муносабат билан Kazinform мухбири глобал иқтисодий вазият дон экспорти ва Қозоғистонга қандай таъсир кўрсатаётганини таҳлил қилишга уриниб кўрди.
Ердаги можаролар ва экологик вазият ҳали ҳам яхшиланишдан йироқ. Бу ғалла экспорти ҳажмига бевосита таъсир кўрсатмоқда. Масалан, Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (FAO) 2024-2025 йиллар мавсумида ғалла савдоси ҳажмини 484,2 миллион тоннага баҳолаган. Бу ўтган йилги кўрсаткичдан 5,6 фоизга камдир. Мамлакатлар ўртасидаги савдо-сотиқ ва келишувлар манфаатлар туфайли ўзгарганини ҳам кўрамиз. Қора денгиздаги ҳозирги можаро, АҚШнинг савдо сиёсати, Яқин Шарқдаги беқарорлик ва ҳатто кучли қурғоқчилик ҳаммасини мураккаблаштиради.
Жаҳонда дон етиштириш бўйича етакчи давлатлар қаторига Хитой, АҚШ, Россия, Ҳиндистон, Бразилия киради. Бу мамлакатлар дунё маҳсулотининг деярли ярмини ташкил этади. Геосиёсий шароитлар туфайли биринчи учликдаги мамлакатларда экспорт-импорт статистикаси ўзгариб кетган бўлса-да, Бразилия ва Ҳиндистонда дон билан боғлиқ вазият барқарор. Ҳақиқий буғдой етиштиришга келсак, рейтинг қуйидагича.
Халқаро дон кенгаши (IGC) маълумотларига кўра, ўтган мавсумда дон экспорти бўйича дунё етакчилари АҚШ, Россия ва Украина бўлган. Шунинг учун бўлса керак, бу мамлакатлар атрофида тобора кучайиб бораётган тортишувлар бутун бозорга таъсир қилмоқда. Ҳозирги йўналиш қандай, келишув қай даражада? Келинг, бу саволга жавоб топишга ҳаракат қилайлик.
Россия донини ким сотиб олади?
Биринчидан, Россиядаги кўрсаткичларга эътибор қаратиш лозим, чунки қўшнимиз дон етиштириш ва экспорт қилиш бўйича етакчи давлатлардан бири ҳисобланади. 2022 йилда Украинада бошланган ҳарбий ҳаракатлардан кейин унинг йўли торайган бўлса-да, унинг соҳадаги салмоғи камайгани йўқ. Аксинча, улар янги бозорлар топишга интилиб, фермерларга субсидияларни оширдилар. 2023 йилда Россиянинг дон экспорти 68,6 миллион тоннани ташкил этди. Ўтган йили 71 миллион тонна ғалла экспорт қилган бўлса, унинг 80 фоиздан ортиғини буғдой ташкил этди.
Бу ўсиш сиёсий оқибатларга олиб келади. Россия-Украина можаросидан сўнг, 2023 йилда Хитой ва Россия Федерацияси ўртасида 12 йиллик дон шартномаси имзоланди. Унга кўра, Россия томони Урал, Сибир ва Узоқ Шарқда етиштирилган 70 миллион тонна донни Хитойга етказиб беришга мажбур. Натижада бу йил Россия Хитойнинг дон бозорида биринчи марта АҚШни ортда қолдирди. Йил бошидан буён у рақобатчисидан бир неча баробар кўп сотган.
Бироқ, ҳозирда Хитой Россия донининг асосий истеъмолчиси эмас. Биринчи бешликка чекка давлатлар киради. Улар орасида Миср, Туркия, Эрон, Бангладеш ва Саудия Арабистони бор. 2024 йилнинг иккинчи ярмида Миср 5,45 миллион тонна ғалла импорт қилди ва йиллик кўрсаткични 1,8 баробарга оширди. Бу йил Марокаш, Нигерия, Ливан ва Камерунга буғдой экспорти икки баробар ортади. Лотин Америкаси ҳам Россия донини фаол сотиб олади.
Дон гиганти деб аталишига қарамай, Қозоғистоннинг ўзи Россия донини қабул қилувчи давлат ҳисобланади. Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, ўтган йили мамлакатга 1964,3 минг тонна ғалла импорт қилинган. Шундан 1933,2 минг тонна (98,4 фоиз) Россия Федерациясидан импорт қилинган.
Қозоғистон Фермерлар уюшмаси бошқаруви раиси ўринбосари Ақпар Мауленов Россия ғалла экспорти кўпайганини бир неча сабаблар билан изоҳлади. Айтилишича, деҳқонлар учун чегирмалар ва мунтазам транспортлар ўзининг ижобий самарасини бермоқда.
“Биринчидан, Россияда етиштирилган дон ҳажми анча юқори. Иккинчидан, доннинг таннархи паст. Аниқроғи, ғалла етиштиришда фойдаланиладиган барча ўғитлар, уруғлик, ёқилғи, гербицидлар, техника, эҳтиёт қисмлар ўзимизда ишлаб чиқарилади.
Бундан ташқари, федерал бюджетдан ҳам, минтақавий бюджетдан ҳам ажратиладиган субсидиялар миқдори юқори. Фермерларга кўрсатилаётган молиявий ёрдам катта. Шунинг учун Россия донининг нархи паст, талаб эса юқори”, - дейди эксперт.
Экспортни ривожлантириш федерал маркази маълумотларига кўра, 2030 йилга бориб Россиянинг дон экспорти 75 миллион тоннага етиши мумкин. Унинг 80 фоизи буғдой, 10 фоизи маккажўхори, 9 фоизи арпа бўлади.
Шунча маҳсулотни қаерда сотадилар? Халқаро ташкилотлар томонидан босим кучайиб бораётган бир пайтда Россиянинг Европага йўли тўсилган. Кейинги манзил - Марказий Осиё ва Яқин Шарқ. Мутахассислар, агар қўшнимиз маҳсулотимизни сотадиган бозорларга (Марказий Осиё мамлакатлари) киришга ҳаракат қилса, асосий рақобатчимиз бўлиши мумкинлигини яширмайди.
АҚШни нима кутмоқда?
Трамп маъмуриятининг иқтисодий қарорлари глобал дон экспорти манзарасини ўзгартиради. 2 апрель куни Дональд Трамп АҚШга импорт қилинадиган товарларга божларни оширди. Ўзгариш дон экспортига қанчалик таъсир қилиши номаълум. Энди фақат Хитой бошчилигидаги жавоб келажакдаги воқеаларнинг хабарчисидир. Янги божхона тўловига кўра, энди Хитой товарларига солиқ ставкаси 34 фоизни ташкил этади. Канада ва Мексикага ҳам 25 фоизлик бож жорий этилди.
Буларнинг барчаси ғалла ташишга салбий таъсир қилади, деган фикр ҳукмрон. Демак, бу мамлакатлар АҚШ учун муҳим бозор ҳисобланади. Ўтган йили Хитой АҚШ қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг 24 фоизини ташкил этди. Мексикага юк ташиш 29 фоизга, Колумбияга 20 фоизга, Японияга 43 фоизга, Жанубий Кореяга 107 фоизга ошган. Савдо уруши кучайиб кетса, статистик маълумотлар тушиб кетиши аниқ.
Биринчи белги ҳозирдан сезилмоқда. Хусусан, Хитой БРИКС бўйича иттифоқдошларидан муқобил йўл излай бошлади. Бундан ташқари, бунга жавобан АҚШдан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига 10-15 фоизлик солиқ жорий этади. АҚШнинг Хитойга экспортининг 15 фоизи қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари эканлигини ҳисобга олсак, бу янгилик ҳар икки давлат учун жиддий зарба бўлиши шубҳасиз. AgResource Inc. компаниясининг президенти ва World Grain нашри муҳаррири Дэн Басс яқин йилларда АҚШ экспорти 16 миллиард долларгача қисқаришини башорат қилди.
“Хитой - жаҳон ғалла бозорида асосий харидор ҳисобланади, АҚШ учун уни бошқа бозор билан алмаштириш қийин бўлади. Хитой узоқлашар экан, Қўшма Штатлар фойдадан маҳрум бўлади. Буни америкалик фермерлар даромадининг икки йил ичида 37 фоизга камайиши мисолида кўриш мумкин”, - деди у.
Экспертнинг фикрича, БРИКС глобал дон бозорини ўзгартиради деган тахмин бор. Ташкилотга кирувчи давлатлар дунё донининг 44 фоизини ишлаб чиқаради. Бу буғдой ва гуруч экспортининг учдан бир қисмини ва маккажўхори экспортининг тўртдан бир қисмини ташкил этади. Шундай экан, дон экспортида АҚШнинг ҳукмронлиги йўқолиб бораётганига гувоҳ бўлсак ажабмас.
Қозоғистон: форвард шартномаси ва транспорт харажатлари
Глобал вазиятга қарамай, Қозоғистоннинг дон экспортидаги мавқеи яхшиланмоқда. Қозоғистон - кучли ўнталикка кирди. Ҳажми бўйича ўтган йилни рекорд даражада якунладик. Биргина декабрь ойида хорижга қарийб бир миллион тонна ғалла, йил давомида 7,9 миллион тонна маҳсулот экспорт қилинди.
Бу йилги кўрсаткич эса янги ҳосилнинг дон савдосига асосланган. 2024 йил сентябрдан 2025 йил мартгача 6,4 миллион тонна дон экспорт қилинди. Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг маълумотларига кўра, ўзгариш транспорт ҳажмининг ошишига ёрдам берди:
· Ўзбекистонга – 31,7 фоиз;
· Тожикистонга – 50 фоиз;
· Қирғизистонга 88 фоиз кўпроқ дон етказиб берилди.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистоннинг Эрон ва Озарбайжонга дон экспорти ортган. Шундай қилиб, Эронга экспорт 17,6 баробарга (43 минг тоннадан 761 минг тоннагача), Озарбайжонга экспорт эса 84 баробарга (5 минг тоннадан 423 минг тоннагача) ошди.