Бугунги кунда БМТ қандай муаммоларга дуч келмоқда: халқаро экспертлар фикри
ASTANА. Кazinform — Шу йилнинг октябрь ойида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ташкил топганига 80 йил тўлади. Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев яқинда Қозоғистон халқига Мурожаатномасида ана шу воқеага алоҳида тўхталиб ўтди. Халқаро экспертлар Kazinform агентлигига берган интервьюсида БМТнинг бугунги ҳолати ҳақида ўз фикрлари билан ўртоқлашди.
Нью-Йоркдаги Withers юридик фирмасининг катта ҳамкори Флориан Лавога кўра, Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш бўйича баҳслар ўнлаб йиллардан бери давом этиб келади ва асосий масала Кенгаш аъзолари таркибини кенгайтиришдир. Америкалик ҳуқуқшунос, шунингдек, “БМТ Хавфсизлик Кенгашининг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш: замонавий таҳдидларга қарши курашиш учун зарур ислоҳотлар” китоби муаллифларидан бири ҳисобланади.
— Флориан Лаво хоним, сизнинг фикрингизча, БМТнинг 80 йил ичида эришган асосий ютуқлари нималардан иборат?
— 1945 йилда ташкил этилганидан бери БМТ давлатлар учун можароларни тинч йўл билан ҳал қилиш ва жамоавий хавфсизликни мустаҳкамлаш учун муҳим форумга айланди. Ташкилот деколонизация жараёнига ҳисса қўшди; тинчликпарварлик барқарорлигини таъминлашнинг ажралмас воситасига айланди; умуман, БМТ денгиз ҳуқуқидан тортиб инсон ҳуқуқларига қадар замонавий халқаро ҳуқуқ асосларини яратди.
Бу ютуқлар БМТнинг глобал аҳамиятини кўрсатади.
Ташкилот умуминсоний қадриятлар ва узоқ муддатли мақсадлар бўйича консенсусни шакллантиришда ҳам муҳим рол ўйнади. 1948 йилда Бош Ассамблея томонидан Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг қабул қилиниши, халқаро жиноий трибуналларнинг ташкил этилиши ва 2030 йилгача барқарор ривожланиш кун тартибининг қабул қилиниши Ташкилотнинг глобал стандартларни белгилаш қобилиятини кўрсатади. Бугун дунё дуч келаётган муаммоларга қарамай, БМТ халқаро тартибни шакллантирганини инкор этиб бўлмайди. Айниқса, ташкилот илк бор ташкил этилганда бундай бўлишини ҳеч ким тасаввур ҳам қила олмасди.
— Бугунги кунда БМТ қандай муаммолар ва инқирозларга дуч келмоқда?
— БМТ ҳозирда унинг қонунийлиги ва самарадорлигини синовдан ўтказадиган инқирозларга дуч келмоқда. Бир қатор минтақалардаги низолар, Низомнинг муттасил бузилиши ва ортиб бораётган геосиёсий кескинликлар Хавфсизлик Кенгаши фаолиятини кўпинча фалаж қилиб юборди, бу органнинг тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш қобилиятига ишончни сусайтирди.
Ишончни йўқотиш кўп томонлама асосларга таҳдид солади.
Шу билан бирга, иқлим ўзгариши, пандемиялар ва кибертаҳдидлар каби трансмиллий муаммолар ҳеч бир давлатнинг ўзи ҳал қила олмайдиган ҳамкорликни талаб қилади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг бундай жамоавий ҳаракатга ҳали ҳам тенг келмаслигини кўрамиз. Аммо кескинликларга тўла дунёда БМТ ўз аҳамиятини сақлаб қолишини истасак, унинг тезкор ва қатъий ҳаракат қилиш қобилиятига ишончни тиклаш муҳим.
— Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев БМТ, хусусан, Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш тарафдори. Сизнингча, Кенгашнинг халқаро тинчлик ва хавфсизликнинг бош ҳаками сифатидаги ролини тиклаш учун қандай қадамлар керак?
— Бу сиёсий жиҳатдан мураккаб масала бўлса-да, яқин келажакда Кенгаш фаолияти самарадорлигини ошириши мумкин бўлган аниқ ва ҳуқуқий асосли чора-тадбирлар мавжуд.
Бундай чоралардан бири Хартиянинг 27(3) моддасига мувофиқ Халқаро Суддан маслаҳат хулосасини олиш бўлади, бунда аъзо давлат низо тарафи бўлганида маълум резолюциялар бўйича овоз беришда бетараф бўлиши мумкин.
Суднинг маслаҳат хулосалари мажбурий бўлмаса-да, бундай фикр Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг асосий суд органи қарори сифатида муҳим юридик кучга ва маънавий аҳамиятга эга бўлади.
Бундай фикр Хавфсизлик Кенгашига БМТ Низомига мувофиқ ҳаракат қилишига, аъзо давлатларга йўл-йўриқ кўрсатишига ва ўз мажбуриятларини бажармаганликлари учун сиёсий санкциялар қўллашга ёрдам бериши мумкин. Вето ҳуқуқини ихтиёрий равишда чеклаш ташаббуслари билан бир қаторда, бундай ёндашув Ташкилот Низомига ўзгартиришлар киритмасдан Хавфсизлик Кенгашининг ваколатларини ошириши мумкин.
— Европа Иттифоқининг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига нисбатан ҳозирги ёндашувини, жумладан, Хавфсизлик Кенгаши ислоҳотига доир позициясини қандай баҳолайсиз?
— Европа Иттифоқи кўп томонлама тизимга ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг марказий ролига содиқлигини изчил тасдиқлади.
Европа Иттифоқига аъзо давлатлар тинчликпарвар операциялар, гуманитар ёрдам ва ривожланиш ташаббусларининг энг фаол иштирокчиларидан бири бўлиб, улар янада ваколатли, шаффоф ва самарали Хавфсизлик Кенгашининг тузилишини қўллаб-қувватлайди.
Европа Иттифоқига аъзо давлатлар ислоҳотнинг аниқ схемаси бўйича ягона позицияга эга бўлмасалар-да, улар Кенгашнинг қонунийлигини ва унинг ҳаракат қилиш қобилиятини мустаҳкамлаш зарурлигига рози.
Ҳисобдорлик ва ошкораликни оширишга қаратилган ташаббуслар, жумладан, Бош Ассамблея билан яқинроқ ҳамкорликни кенгайтириш орқали ушбу жамоавий мажбуриятни акс эттиради.
Шу нуқтаи назардан, Европа Иттифоқи БМТни мустаҳкамлашда ва унинг замонамизнинг долзарб муаммоларини ҳал этиш қобилиятини қўллаб-қувватлашда муҳим рол ўйнади.
Норвегия халқаро муносабатлар институти эксперти Роман Вакульчук ҳам Бирлашган Миллатлар Ташкилоти олдида турган муаммолар ҳақида гапирди.
— Ўтган 80 йил ичида БМТ қайси соҳаларда энг муваффақиятли ташкилот эканлигини исботлади?
— БМТ фаолиятининг сўнгги 80 йилдаги энг муваффақиятли йўналишлари орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: инсонпарварлик ёрдами ва соғлиқни сақлаш соҳасидаги глобал ташаббусларни илгари суриш (масалан, қатор касалликларни йўқ қилиш), халқаро ҳуқуқни ривожлантириш, тинчликпарвар миссияларни жойлаштириш. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти иқлим бўйича илм-фанни ривожлантириш ва иқлим ўзгариши муаммоларини ҳал қилишда ҳам муҳим рол ўйнайди.
1992 йилда ташкил этилган БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича доиравий конвенцияси иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича глобал кун тартибини шакллантиришга ҳал қилувчи ҳисса қўшди. Ушбу кун тартиби Киото протоколи ва Париж келишуви каби ҳужжатларни қабул қилиш орқали сайёрамизни карбонсизлантириш соҳасида халқаро ҳамкорликнинг ҳуқуқий асосини яратади. Барқарор ривожланиш кун тартибини мустаҳкамлашда БМТнинг ҳиссаси ҳам жуда муҳим. 2015 йилда БМТ 2030 йилгача бутун сайёра учун Барқарор ривожланишнинг 17 та мақсадини қабул қилди. Ушбу глобал мақсадлар қашшоқлик, тенгсизлик, сифатли таълимдан фойдаланиш, иқлим ўзгариши ва бошқа глобал муаммоларни ҳал қилиш орқали янада барқарор ва адолатли келажак яратишга қаратилган.
— БМТ тизими ислоҳотга муҳтожми? Қандай ўзгаришлар керак?
— Кўп йиллар давомида БМТ ўнлаб соҳаларда муҳим миссияларни бажариб келмоқда ва маълум бир нуқтада ресурслар етишмаслиги ва институционал чегараларнинг бузилишига дуч келди, чунки янги халқаро ташкилотлар ва ташаббуслар пайдо бўлиб, БМТнинг кўпгина функцияларини ўз зиммасига олди ва уларни такрорлади.
Натижада, БМТнинг айрим соҳаларда самарадорлиги пасайган. Шу сабабли, ташкилотнинг ўзи миссия ваколатларини қайта кўриб чиқиши ва янгилаши, ресурслардан фойдаланишни оптималлаштириши, ўз дастурлари натижалилиги ва самарадорлигини баҳолашни яхшилаши керак. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Антониу Гутерриш ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун 2025 йил март ойида “БМТ-80” ислоҳоти ташаббусини илгари сурди.
Шунингдек, БМТ Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш мавзуси муҳокама қилинаётганини ҳам таъкидлаш жоиз. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев яқинда бўлиб ўтган ШҲТ плюс саммитида "БМТни, биринчи навбатда, унинг асосий органи бўлмиш Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш вақти келди. Биз бу вазифани бажариш қийинлигини жуда яхши тушунамиз. Бироқ, бундан бошқа йўл йўқ", деди.
— Ҳозирги геосиёсий вазиятда БМТ Европа минтақасида қандай хавф-хатарларга дуч келиши мумкин?
— Хавфсизлик, қочқинлар ва миграция, иқлим ўзгариши, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва ресурслардан барқарор фойдаланиш БМТнинг Европа минтақасида яқин йиллардаги асосий муаммолари бўлиб қолади.
— БМТнинг Европа Иттифоқи каби минтақавий ташкилотлар билан ҳамкорлигини қандай баҳолайсиз?
— Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Европа Иттифоқи сиёсий кун тартибининг ажралмас қисми бўлган ва ривожланиш стратегиясига киритилган Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича ЕИ билан яқиндан ҳамкорлик қилмоқда. Европа Иттифоқи Барқарор ривожланиш мақсадларини амалга оширишда муҳим рол ўйнайди, жумладан, бюджети, иқтисодий бошқаруви ва Европа Яшил келишуви ва иқлим ўзгаришига қарши кураш каби турли соҳавий стратегиялар орқали. Масалан, Эвростат ҳар йили аниқ кўрсаткичлар ва ҳисоботлардан фойдаланган ҳолда ЕИнинг БРМга эришишдаги ютуқларини кузатиб боради. Шунингдек, БМТ ва ЕИ ўртасида бошқа қатор масалалар ва йўналишлар бўйича ҳамкорликда иш олиб борилмоқда.
— БМТ Европа минтақасида қандай муаммоларни ҳал қилишга ёрдам берди?
— БМТ Европа минтақасида тинчлик ва хавфсизлик, барқарор ривожланиш, иқлим, қочқинлар ва миграция ва бошқа кўплаб масалаларга катта ҳисса қўшди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Европа иқтисодий комиссияси (БМТ ЕИК) 1947 йилда ташкил этилган бўлиб, бугунги кунда ҳам фаол бўлиб, Европа Иттифоқи доирасида минтақавий интеграцияни ривожлантиришга ҳаракат қилмоқда.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Нью-Йоркда БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси очилиши ҳақида хабар берган эдик.