БМТ ислоҳоти: Қозоғистон қандай ечим таклиф қилмоқда
ASTANА. Кazinform - Бугунги кунда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг институционал даражасига нисбатан кўплаб танқидлар мавжуд. Унинг бўшашган сиёсий-ҳуқуқий позицияси, ҳарбий можароларни қоралашдан нарига ўтмайдиган ҳаракатлари дунё мамлакатларига ёқмайди. Давлат раҳбари ташкилот геосиёсий воқеаларни тартибга сола олмаганидан бир неча бор куйинди ва энди БМТ Бош Ассамблеясининг Нью-Йоркдаги сессиясида Қозоғистон ташкилотни ислоҳ қилиш бўйича ўз фикрларини билдиради. Kazinform мухбири аввалроқ йиғилишда мамлакат кўтарган масалалар ва ташкилотнинг келгуси тақдирини таҳлил қилган эди.
Чорраҳа: Бу инқирознинг бошланишими ёки ривожланиш даврими?
9 сентябрь куни БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси бошланди. Агар уни йиллик йиғилишлар тартиби билан ўлчайдиган бўлсак, бу йил ташкилотнинг 80 йиллиги нишонланади. Бу вақт ичида БМТ бир неча даврларни бошидан кечирди: урушдан чарчаган давлатлар бирлашган тинчликпарварлик даври; умумий позицияси золим ҳукмдорларга ён бермаган қудратли даври; муҳтожларни қўллаб-қувватлаган эзгуликларга тўла даври бор.
Бироқ яқинда ташкилот таназзул даврига кирди. Сиёсий ва иқтисодий ҳисоботлар столда қолмоқда ва қабул қилинган резолюцияларга кам давлатлар эътибор қаратмоқда. Бундан ташқари, геосиёсий манфаатлар таъсирида тузилган иқтисодий ва ҳарбий иттифоқлар сони ортиб бормоқда. Бундай тенденция келажакдаги глобал тартиб ва адолат тамойилларига таҳдид солиши мумкин.
Шу боис Президент Қасим-Жомарт Тоқаев БМТга муқобил йўл излашга ёки ташкилотнинг аҳамиятига путур етказишга қарши. Аксинча, у бўшлиқни бартараф этиш учун кенг қамровли ислоҳот зарур, деб ҳисоблайди.
– Геосиёсий нотинчликлар ва можаролар кучайиб бораётган, иқлим ўзгариши мураккаблашиб бораётган, озиқ-овқат хавфсизлиги таҳдид остида турган бир пайтда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти дунёда хавфсизлик ва барқарорликни сақлашда муҳим рол ўйнаши керак. Қозоғистон учун БМТ халқаро тартибнинг ажралмас ва асосий устуни бўлиб қолмоқда. Мамлакатимиз Ташкилотга аъзо бўлганидан буён 33 йил давомида халқаро ҳамжамиятнинг масъулиятли, фаол ва тинчликсевар аъзоси эканини ҳар томонлама намоён этиб келмоқда, – деди Президент.
Хўш, ташкилот инқирозининг калити нимада? Аввало, бу саволга жавоб топишимиз керак. Ислоҳотнинг кейинги йўналиши саволнинг жавобига боғлиқ бўлади.
Мутахассислар биринчи сабабни ташкилот обрўсида изламоқда. Илгари минтақавий можароларда якуний сўз БМТга тегишли эди. Энди Шарқ ва Ғарбдаги ҳарбий кескинликлар чоғида ташкилот позицияси инобатга олинмайди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Украина ва Яқин Шарқдаги можароларга таъсир ўтказа олмаслиги ҳам унинг бугунги кундаги обрў-эътиборининг жаҳондаги кўзгусидир, десак муболаға бўлмайди.
Иккинчидан, халқаро ассоциациялар/ташкилотларнинг кўпайиши вазиятни янада оғирлаштирмоқда. G20, КХШТ, БРИКС ва ШҲТ каби иттифоқлар бир-бири билан рақобатлашишга интилиб, сиёсий ва иқтисодий турғунликка олиб келди. Бунинг аниқ мисолини ташкилот йиғилишларида ўтказилган овоз бериш даврида ҳам кўриш мумкин. Бошқа ташкилотнинг истиқболи, умумий пул-кредит сиёсати каби омиллар ҳам БМТдаги келишмовчиликка сабаб бўлмоқда.
Учинчидан, бюрократик тўсиқлар ҳам муҳимдир. Эндиликда қоғозбозлик ва самарасиз йиғилишлар “ватани”га айланган ташкилот ўз йўлини ўзи ёпмоқда. Агар БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш ўтган ой келтирган статистик маълумотларга ишонадиган бўлсак, ташкилот ҳисоботларининг 80 фоизини ҳеч ким ўқимайди. Бош котиб танқидий гапирди ва тизимдаги камчиликларни фош қилди.
Унинг сўзларига кўра, биргина ўтган йилнинг ўзида БМТ 240 та орган иштирокида 27 мингта йиғилиш ўтказган. БМТ Котибияти эса 1100 та ҳисобот тайёрлади, бу 1990 йилдагидан 20 фоизга кўп. Бироқ учрашувлар натижалари кам ва ҳисоботларни деярли ҳеч ким ўқимайди.
- Учрашувлар ва ҳисоботларнинг кўплиги тизимни - барчамизни ўз чегарамизга сурмоқда. БМТ ҳисоботларининг аксарияти ўқилмайди. Ҳужжатларнинг энг юқори 5 фоизи 5500 мартадан кўпроқ юклаб олинган бўлса, ҳар бешинчи ҳисобот 1000 мартадан камроқ юклаб олинган. Бундан ташқари, юклаб олиш уни ўқилган дегани эмас, — деди Антониу Гутерриш.
Бюджет тақчиллиги - 5,1 миллиард доллар
Афтидан, молиявий қийинчиликлар инқирознинг бир қисми билан боғлиқ бўлиши мумкин. Энг йирик бюджет донори бўлган АҚШнинг ташкилотга 2,7 миллиард доллар қарзи бор: доимий бюджетга мажбурий тўловлар учун 1,5 миллиард доллар ва тинчликни сақлаш амалиётлари учун 1,2 миллиард доллар қарз. Умуман олганда, ҳозирда БМТнинг доимий бюджетига 2,4 миллиард доллар тўланмаган бадаллар ва тинчликни сақлаш амалиётларига 2,7 миллиард доллар тўланмаган бадаллар мавжуд.
Маблағ етишмаслиги сабабли ходимларни қисқартириш кенг тус олди. Йил бошида Швейцария, Таиланд ва Мьянмада қисқартиришлар амалга оширилди ва Халқаро миграция ташкилоти яна 6 минг кишини ишдан бўшатишни режалаштирмоқда.
Шу муносабат билан бир нарсани таъкидлаш жоиз. Ҳозирда жаҳон ташкилотига аъзо 190 давлатдан фақат 61 таси барча молиявий мажбуриятларини ўз вақтида тўлаб келмоқда. Қозоғистон кучли бешликда: молиявий мажбуриятларининг ҳар бир тийинини белгиланган 30 кун ичида ўтказишни анъанага айлантирди.
Қолган давлатлар, гарчи улар ўз бадалларини кечиктираётган бўлсалар ҳам, охир-оқибат тўлашдан манфаатдор. Чунки давлатнинг қарзи икки йиллик қарзга тенг бўлса, БМТ Бош Ассамблеясида овоз бериш ҳуқуқидан маҳрум бўлади. Кейин, Бош Ассамблея махсус қарор қабул қилмаса, қарздор давлат ўз овозини қайтариб ололмайди.
Қозоғистон Хавфсизлик Кенгашига аъзо бўладими?
Президент Қуролсизланиш бўйича конференция Бош котиби ўринбосари ва Бош котиби сифатида қарийб уч йил давомида БМТнинг Женевадаги ваколатхонасини бошқарган. Шунинг учун у ташкилотдаги ички ва ташқи вазиятдан хабардор. Қозоғистоннинг ўзига хос ислоҳот концепциясини Нью-Йоркда эшитишимиз шубҳасиз, бироқ экспертлар асосий ғоянинг айрим жиҳатларини ҳис қилмоқда.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ халқаро хавфсизлик бўлими эксперти Темирлан Абуғалининг сўзларига кўра, Қасим-Жомарт Тоқаев таклиф этаётган ўзгаришларнинг асосий таянчи Хавфсизлик Кенгаши бўлади. Унга аъзо давлатлар сони ортиши эҳтимоли бор ва Қозоғистон ўрта держава сифатида бу мақомдан умидвор.
- Ҳаммаси БМТ келажакда қандай ислоҳотларни амалга оширишига боғлиқ бўлади. Бугун биз бир нарсани ишонч билан айтишимиз мумкин: Қозоғистон — халқаро ҳамжамиятда дипломатик кўприк қураётган тинчликсевар давлат. Биз ташкилотнинг кўп томонлама дипломатия каби асосий қадриятларини изчил қўллаб-қувватлаймиз ва турли минтақалар ўртасида боғловчи бўғин вазифасини бажарувчи ўрта ва ривожланаётган державалар ролини кучайтиришга интиламиз.
Қозоғистон 2017-2018 йилларда Хавфсизлик Кенгашининг доимий бўлмаган аъзоси сифатида халқаро хавфсизликни мустаҳкамлашга конструктив ҳисса қўшиш қобилиятини исботлади. Шу муносабат билан мамлакатни Хавфсизлик Кенгашининг янги аъзолик форматларига номзодлар қаторига киритиш мантиқан тўғри бўларди, – дейди спикер.
Президент Қозоғистон каби давлатлар Хавфсизлик Кенгашига аъзо бўлиши керак, деган фикрни аввал ҳам очиқ айтган эди. Шундай экан, бу фикрни яна эшитсак ажабмас.
Хавфсизлик Кенгаши нима, у қанчалик муҳим? Бу бўш доира эмас, балки сиёсий вазнга эга муҳит. Кенгашга аъзо давлатлар тинчликка таҳдид солаётган давлатларни ўз айтганларини қилишга мажбурлаш ҳуқуқига эга. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низомининг 25-моддасига кўра, "Ташкилот аъзолари Хавфсизлик Кенгаши қарорларига риоя қилишлари ва уларни бажаришга рози бўлишлари шарт". Яъни Қозоғистон сафга қўшилса, бу ташкилотнинг ички қарорлари ва ташқи сиёсатдаги воситачилигига таъсир қилади.
—“Ўрта державалар” ва барча ривожланаётган мамлакатларнинг овози кенгашда янада кучлироқ ва аниқроқ эшитилишига қатъий ишонаман. Кузатганимиздек, Хавфсизлик Кенгаши боши берк кўчадан чиқа олмаётганга ўхшайди. Бинобарин, тинчлик ва хавфсизликни сақлашда салмоқли рол ўйнаши учун бошқа давлатлар, жумладан, Қозоғистон ҳам унинг аъзолигига кириши керак. Ташкилотга аъзо давлатларнинг минтақамизда интеграциялашувининг тикланиши Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари бўйича кенгашни қитъада воситачилик ва тинчликни сақлашга ҳисса қўшишга қодир тўлақонли халқаро ташкилотга айлантиришга ижобий таъсир кўрсатди, – деди Давлат раҳбари.
Ядро қуроли ва Яқин Шарқ тақдири
Қасим-Жомарт Тоқаев иштирок этган БМТ Бош Ассамблеясининг 78-сессиясида 2045 йилгача ядро қуролини тўлиқ йўқ қилиш бўйича стратегик режа кўриб чиқилди.Темирлан Абуғалининг сўзларига кўра, ислоҳотларнинг навбатдаги йўналиши шу мавзуга бағишланади.
– Бундай мақсадни қўйиш нафақат рамзий, балки ядровий кучларга нисбатан маънавий чеклов ва сиёсий босимнинг стратегик механизмидир. Ядрога эга бўлмаган давлатларнинг ролини ҳеч қачон эътибордан четда қолдирмаслик керак, чунки улар глобал кун тартибини шакллантиради ва ядровий келажакка қарши коалицияни бирлаштиради. Уларнинг фаол саъй-ҳаракатларисиз, глобал антиядровий консенсусга эришиш мумкин эмас.
Бу ўринда масаланинг амалга оширилишидан кўра, унинг маънавий-сиёсий қиймати ҳақида гапириш муҳимроқдир. Дунёдаги тўртинчи йирик ядро арсеналидан ихтиёрий равишда воз кечиб, ядро қуролини тарқатмаслик ва қуролсизланиш ғояларини изчил илгари сураётган Қозоғистон ядросиз келажакка интилишда давом этиши керак, - деди эксперт.
Тинч Яқин Шарқ минтақавий озиқ-овқат етказиб берувчига айланишимиз учун муҳим. Мамлакат буғдой ва ун экспорти бўйича жаҳонда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Туркия, Хитой, Эрон ва Форс кўрфази ҳамкорлик кенгаши бозорларида ўз ўрнимизга эгамиз. 2028 йилгача ички бозорни асосий озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўлиқ қоплаш режамиз бор, демак, экспорт улуши ортиб борувчи давр яқинлашмоқда. Шу нуқтаи назардан, логистика муқобил йўналиши ва озиқ-овқат бозорининг ҳолати Яқин Шарқ билан боғланади.
– Кўриниб турибдики, Қозоғистон минтақаларни иқтисодий жиҳатдан боғловчи муҳим транзит мамлакатдир. Масалан, “Ўрта коридор” озиқ-овқат экспорти канали сифатида йилдан-йилга кучайиб бормоқда. Жорий йилда умумий юк ташиш ҳажми 4 миллион тоннага етишини кутмоқдамиз, бу ўтган йилга нисбатан 20 фоизга кўпдир.
Агар озиқ-овқат салоҳияти ва транзит йўналишларини ривожлантира олсак, минтақавий озиқ-овқат таъминоти марказига айланиш имкониятимиз бор. Дарҳақиқат, биз Марказий Осиё мамлакатлари ва Афғонистон учун бу вазифани бажариб келаяпмиз, – деди Темирлан Абуғали.
Қозоғистон Яқин Шарқ инқирозини ҳал қилишда муҳим рол ўйнайди. Хусусан, дунё давлатларини Афғонистонга инсонпарварлик ва иқтисодий ёрдам кўрсатишга чақириб келади. БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича Минтақавий маркази ташкил этилиши билан биз бу ташаббус янги босқичга кўтарилганига гувоҳ бўлдик. Мамлакатимиз томонидан илгари сурилган ислоҳот ғоялари орасида марказдан самарали фойдаланиш орқали Яқин Шарқдаги муаммоларни ҳал қилиш ташаббуси ҳам бўладигандек кўринади.
Давлат раҳбари бир неча ҳафта олдин ШҲТга аъзо давлатлар давлат раҳбарлари кенгашида марказ салоҳиятидан фойдаланишни таклиф қилган эди.
– Август ойи бошида Алмати шаҳрида БМТ Бош котиби иштирокида БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича минтақавий маркази расман очилди. Биз ШҲТга аъзо давлатларга фаол минтақавий алоқаларни йўлга қўйиш, барча устувор йўналишларда саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш учун ушбу Марказ салоҳиятидан биргаликда фойдаланишни таклиф қиламиз, — деди Президент.
Дунёда 120 та можаро ўчоғи мавжуд
Бундан ташқари, иқлим ўзгариши учун жуда кўп жой мавжуд. Қозоғистон бунинг оқибатларини аллақачон ҳис қилмоқда. Президент икки йил аввал БМТ йиғилишида кўплаб лойиҳалар амалга оширилишини айтиб, келгуси йили мамлакатда бўлиб ўтадиган минтақавий иқлим саммитига таянган эди.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ халқаро хавфсизлик бўлими эксперти Темирлан Абуғали иқлим муаммосининг фундаментал ташкилотда кўтарилиши Марказий Осиёдаги вазиятга сезиларли таъсир кўрсатади, деб ҳисоблайди. Хусусан, қишлоқ хўжалиги ва энергетика ривожига тўсқинлик қиладиган сув ресурсларини бошқариш бўйича ечимларнинг пайдо бўлиши асосий муаммо ҳисобланади.
- Иқлим ўзгариши харажатларнинг ошишига, миграция оқимининг ошишига ва озиқ-овқат хавфсизлигига таҳдидларга олиб келади. Келгуси йилга режалаштирилган Минтақавий иқлим саммити нафақат иқлим ўзгариши, балки Қозоғистон ва минтақа учун долзарб экологик муаммоларни ҳам қамраб олишга йўл очади.
Саммитдан кўзланган мақсад “яшил” иқтисодиётга сармояларни кўпайтириш ва иқлим ўзгаришига мослашиш бўйича БМТ билан ҳамкорликни мустаҳкамлашдан иборат. “Яшил йўлак” лойиҳаси бўйича Европа Иттифоқи билан ҳамкорликни ривожлантириш Марказий Осиё мамлакатлари учун устувор йўналишлардан бири бўлади, – дея хулоса қилди эксперт.
Қозоғистоннинг сўнгги таклифлари орасида вандализм, динлараро ва конфессиялараро можаролар бор. Эслатиб ўтамиз, Қасим-Жомарт Тоқаев БМТнинг 78-сессиясида “Тинчликка фақат қуролни тақиқлаш ёки декларациялар имзолаш билан эришиб бўлмайди”, деб айтган эди. Сентябрдаги йиғилишда бу мавзу яна кўтарилиши шубҳасиз, чунки бу камчиликлар жамоат хавфсизлигига путур етказувчи ноқулайлик саналади.
– Ислом ва бошқа динларга қарши такрор-такрор бундай ҳаракатлар эркинлик, сўз эркинлиги ва демократия руҳини акс эттирмайди. Қуръон каби барча муқаддас китоблар вандализмдан қонуний ҳимояланган бўлиши керак. Пировардида, тинчлик маданияти фақат “бирлигимиз — хилма-хилликда” ва ўзаро ҳурмат тамойилларига асосланиши мумкин, – деди Давлат раҳбари.
Ташкилот инқироз даврида эканлигини тан олиш бошқа, лекин уни ислоҳ қилишга уриниш бошқа нарса. Биринчи қадам аллақачон қўйилди – БМТ Бош котиби ҳам, соҳа экспертлари ҳам асосий вазифаларни белгилаб берди. Энди қарор қабул қилиш қолади.
Энди 80 йиллиги муносабати билан “БМТ-80” ташаббуси бошланди. Ташаббус ташкилотнинг ҳарбий можаролардан тортиб миграция, иқлим фалокати ва технологик ўзгаришларгача бўлган масалаларга жавоб бериш қобилиятини кучайтиришга қаратилган. Бюджетни қисқартириш, сиёсий можаролар ва ташқи босим ҳам режалаштирилган.
Умуман олганда, "БМТ-80" ташаббуси учта асосий йўналишга асосланади:
· Ички самарадорликни ошириш, шу жумладан бюрократияни камайтириш;
· Мандатларни кўриб чиқиш, кераксиз ва эскирганларини йўқ қилиш;
· Структуравий ўзгаришлар, БМТ тизими архитектурасини таҳлил қилиш ва керак бўлганда ўзгартиришлар киритиш.
P.S. Албатта, Президент таъкидлаганидек, БМТ глобал можароларни ҳал қилишга қодир эмас. Бироқ, ҳозирги шароитда ташкилотга муқобил йўл йўқ, янги иттифоққа қўшилиш эса икки баравар хавфли. Дунё Ғазо ва Украинадан ташқари 120 та можаро ўчоғини бошидан кечираётган бир пайтда ташкилот обрўсини тиклашдан бошқа чора йўқ. Қозоғистон учун эса давлат раҳбари томонидан таклиф этилган ечимлар ва уларнинг мамлакат келажаги билан боғлиқлиги муҳим.