Бир палатали Парламент: ислоҳот Қозоғистоннинг сиёсий тизимини қандай ўзгартиради
ASTANА. Кazinform - Парламентнинг бир палатали тизимига ўтиш, қонун ижодкорлиги жараёнини рақамлаштириш ва партиялар ролини кучайтириш вакиллик органлари фаолияти самарадорлигини ошириши, уларнинг жамият олдида очиқ ва масъулиятли бўлишини таъминлаши керак.
Олий Кенгашдан Парламентгача
Қозоғистон мустақилликка эришгач, ўз сиёсий тизимини шакллантириш йўлига ўтди. Ўтган ўттиз йил давомида мамлакат парламентаризми тараққиётнинг бир неча босқичларини босиб ўтди, уларнинг ҳар бир босқичи замон билан ҳамнафас бўлиб, давлат институтларининг етуклик даражасини ўзида акс эттирди. Бугунги кунда Президент Қасим-Жомарт Тоқаев томонидан эълон қилинган Парламент ислоҳоти миллий давлат қурилишида янги саҳифа очмоқда.
СССР парчаланганидан сўнг Қозоғистон XII чақириқ Олий Кенгашига меросхўр бўлди ва 1993 йилда мамлакат суверенитет асосларини мустаҳкамлаган мустақил давлатнинг биринчи Конституциясини қабул қилди. Бу даврда Қозоғистон олдига шошилинч ечимларни талаб қилувчи мураккаб ижтимоий-иқтисодий вазифалар қўйилди.
1995 йилда янги Конституция қабул қилинди, унда президентлик бошқарув шакли, шунингдек, ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларига бўлиниши, ўзаро тийиб туриш ва мувозанат тизими тамойиллари белгиланди. Сенат ва Мажилисдан иборат икки палатали Парламент тузилди.
Бундай модел трансформациялар шароитида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган сиёсий тизимнинг барқарорлиги ва прогнозлилигини мустаҳкамлашга имкон берди.
Кейинги йилларда конституциявий ислоҳотлар изчиллик касб этди. 1998 йилда Парламентдаги партиялар вакиллигини оширувчи тузатишлар киритилди. 2007 йилда Парламент Мажилисига сайловлар пропорционал тизимга ўтказилди. Президентлик бошқарув шакли сақланиб қолган бўлса-да, давлат бошқаруви тизимида парламентаризмнинг роли кучайтирилди. Парламент Бош вазирни тасдиқлаш ҳуқуқини қўлга киритди, Қозоғистон халқи Ассамблеяси эса конституциявий мақомга эга бўлди.
2022 йилги конституциявий ислоҳот
Янги ўзгаришларга Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг 2022 йилдан бошлаб амалга оширила бошлаган ташаббуслари туртки бўлди. Конституциянинг 40 га яқин моддасига ўзгартиришлар киритилиб, давлат ҳокимияти архитектураси ўзгартирилди.
Аралаш сайлов тизими жорий этилди – Парламент депутатларининг 70 фоизи партия рўйхати бўйича, 30 фоизи бир мандатли округлардан сайланади. Парламентнинг қонун ижодкорлиги жараёнида ваколатлари кучайтирилди, Сенат таркиби ўзгартирилди, Конституциявий суд қайта ташкил этилди, фуқароларнинг ушбу органга мурожаат қилиш ҳуқуқи жорий этилди.
Шу билан бирга, Президентнинг ваколат муддати биргина етти йиллик муддат билан чекланди. Бу қадамлар ҳокимиятни қайта қуриш, ўзаро тийиб туриш ва мувозанат тизимини мустаҳкамлашни таъминлади.
Ўшанда Қасим-Жомарт Тоқаев конституциявий ислоҳот давлат тизимидаги туб ўзгаришлар учун мустаҳкам ҳуқуқий пойдевор яратганини таъкидлаган эди. Сиёсат, иқтисодиёт, ижтимоий соҳа ва суд-ҳуқуқ тизимида “Адолатли давлат” тамойилини ҳаётга татбиқ этишга замин яратди.
Модернизациянинг янги босқичи
Давлат раҳбари 2025 йил 8 сентябрда сиёсий модернизациянинг янги босқичи – бир палатали тузилмага ўтишни назарда тутувчи Парламент ислоҳоти бошланганини эълон қилди. Ўрнатилган партиявий тузум, жамиятнинг сиёсий фаоллиги ошгани ҳисобга олинса, бу қадам қонуний ва ўз вақтида амалга оширилган деб баҳоланмоқда. Ташаббуснинг олдиндан эълон қилиниши эса сиёсий жараёнларнинг шаффофлигини кўрсатади.
Президент томонидан Конституцияга ўзгартиришлар киритиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш бўйича ишчи гуруҳ тузилди. Ислоҳотнинг асосий қоидалари қаторида сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш ҳам бор. Давлат раҳбари ислоҳотларни эълон қилар экан, бир палатали Парламентга сайловлар жараёнида пропорционал сайлов тизимига ўтиш зарурлигини аниқ таъкидлади.
Бундан ташқари, “е-Парламент” тизими орқали қонун ижодкорлиги жараёнини рақамлаштириш, депутатларнинг жамият олдидаги очиқлиги ва жавобгарлигини ошириш режалаштирилган. Ислоҳотнинг якуний лойиҳаси умумхалқ муҳокамасига ва референдумга тақдим этилади.
Сиёсатшунос Елдос Жумағулов бу эволюцион ўзгаришлар йўналишининг давоми эканини таъкидлади.
"Режалаштирилган ўзгаришлар қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд-ҳуқуқ тизимларининг уйғун фаолият кўрсатишига қаратилган. Жамиятнинг барча қатламлари манфаатларини ҳисобга олиш ва ҳақиқий партиявий рақобатга йўл очиш муҳим", - дейди эксперт.
Евроосиё мониторинг маркази директори Алибек Тажибаев ислоҳотларнинг амалий жиҳатига алоҳида урғу берди.
"Парламентнинг бир палатали тизимига ўтиш қарорлар қабул қилишни тезлаштиради ва жараённи янада шаффоф қилади. Асосий мақсад ҳокимиятлар мувозанатини йўқотмаган ҳолда тизимни соддалаштириш, партия институтларини мустаҳкамлаш ва қонун ижодкорлиги жараёнига фуқароларни жалб этишдан иборат", - деди у.
Халқаро тажриба
Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, бир палатали Парламент кўплаб унитар давлатлар учун табиий намунадир. Швеция, Дания, Финляндия, Туркия каби давлатлар бир палатали тузилмада қонун ижодкорлиги жараёнини муваффақиятли амалга оширди. Уларнинг тажрибаси шуни кўрсатадики, бундай тизим ривожланган партия институтлари ва юксак сиёсий маданият шароитида самарали бўлади.
Қозоғистон учун бир палатали Парламентга ўтиш қонун ижодкорлиги жараёнини тартибга солиш, бюрократик тўсиқларни камайтириш, жамоатчилик талабларига зудлик билан жавоб бериш демакдир.
Республика кунига бағишланган тантанали тадбирда сўзга чиққан Қасим-Жомарт Тоқаев режалаштирилган ўзгаришлар Парламентнинг нуфузи ва нуфузини оширишини таъкидлади.
– Конституцияга киритилган ўзгартиришлар фақат Парламентнинг ўзи билан чекланиб қолмайди, балки Президент, Ҳукумат ва сиёсий тизимнинг бошқа тегишли қисмларига тегишли бўлади. 2022 йилги конституциявий ислоҳот доирасида амалга оширилган ўзгаришлар ва ташаббусларнинг умумий кўламини ҳисобга олсак, бу ўзгартишларни янги Конституциянинг қабул қилиниши билан қиёслаш мумкин, – деди Давлат раҳбари.
У Қозоғистон кучли президентлик ҳокимиятига эга давлат бўлиб қолиши кераклигини таъкидлади.
Қасим-Жомарт Тоқаевнинг фикрича, бу беқарор дунёда мамлакатнинг ишончли келажагини таъминлаш масаласидир.
– Халқимиз давлатчилигига таҳдид солишга ҳаққимиз йўқ, юзаки хулосаларга эргашмаслигимиз керак, – деди Президент.
Жамият ислоҳотлардан шаффофлик, ҳисобдорлик ва фуқароларнинг қарорлар қабул қилишда иштирок этиш имкониятларини кенгайтиришни кутмоқда. Партияларни халқ манфаатларини ифодаловчи ҳақиқий вакиллик механизмларига айлантириш муҳим вазифалардан биридир. Сиёсий кун тартибининг фақат йирик партия марказлари қўлида ортиқча тўпланишига йўл қўймаслик ҳам муҳим.
Парламент яқин йилларда ёшлардан тортиб тадбиркорлар, ҳудудлар ва нодавлат сектор вакилларигача бўлган турли ижтимоий гуруҳлар манфаатларини ифодаловчи янги ташаббуслар минбарига айланиши мумкин.
2025 йилги Парламент ислоҳоти 2022 йилда бошланган ўзгаришларнинг мантиқий давоми бўлиб, у Қозоғистоннинг етук ва мувозанатли бошқарув моделига ўтишини намойиш этади, бунда парламент нафақат қонун чиқарувчи орган, балки жамоатчилик билан мулоқот майдони сифатида мустаҳкамланади.
Мамлакатда амалга оширилаётган Парламент ислоҳотлари тарихи узлуксизлигини яққол намоён этмоқда. 1990-йиллар бошидаги Олий Кенгашдан ҳозирги кунгача қонун чиқарувчи орган халқ манфаатларини ифодаловчи ҳақиқий восита сифатида ўз мавқеини мустаҳкамлаб бормоқда.