Big Data: рақамли технология демографияга қандай таъсир қилади
ASTANA. Kazinform – Мамлакатимизда демографик тадқиқотлар жараёни жуда суст. Статистик маълумотлардаги бўшлиқ ҳам кенг қамровли тадқиқотларга тўсқинлик қилади. Президентимиз навбатдаги Мурожаатномасида масалани ҳал этиш учун демографик жараёнларни таҳлил қилиш ва прогнозлаш марказини ташкил этиш бўйича топшириқ берган эди. Kazinform таҳлилий шарҳловчиси янги марказ сиёсий ва ижтимоий вазиятга қандай таъсир қилишини баҳолади.
Қозоғистон демографик инқироз ёқасидами?
Мутахассислар бу саволга турлича жавоб берадилар, бироқ статистика ҳақиқатан ҳам муаммо борлигини кўрсатади. Масалан, сўнгги тўрт йилдаги маълумотларни солиштирсак, 2021 йил январь-июнь ойлари орасида 216 минг чақалоқ дунёга келган бўлса, жорий йилнинг биринчи ярмида атиги 161,2 минг чақалоққа дунё ўз эшикларини очди. Шунинг учун айтиш мумкинки, бу даврда лойиҳа туфайли туғилиш 25 фоизга камайди.
Албатта, аҳоли сонининг барқарор ўсишини таъминлаш кўп жиҳатдан ижтимоий соҳа зиммасига юклангани ҳақиқат. Бироқ, демографик тенденцияларни ўрганиш ёрдам бериши мумкин. Ички миграцияни мунтазам равишда ўлчаш, меҳнат бозоридаги ўзгаришларни кузатиш ва урбанизация даражасини таҳлил қилиш вазифани анча соддалаштириши мумкин. Бундан ташқари, фуқароларнинг фаровон яшашига ёрдам берадиган лойиҳаларни ишлаб чиқишга ёрдам берадиган яна бир бор. Чунки демография шунчаки аҳоли сонлари жадвали эмас, балки бутун ижтимоий характердаги харитадир.
Шу муносабат билан Ҳукумат келгусида узоқ йиллик қарорларни демографик тадқиқотлар орқали қабул қилишга ҳаракат қилади. Чунки кейинги йилларда муҳим йўналишлар эътибордан четда қолиб, кўплаб лойиҳалардан воз кечилди, баъзилари эса самара бермаяпти. Буни Давлат раҳбари ўз Мурожаатномасида айтиб ўтган.
“Маълумотлар тўғри қайд этилмаган ва таҳлил қилинмаган. Бу ҳолат меҳнат бозори талабини прогнозлаш, инфратузилмани ривожлантириш ишларини режалаштириш ва бошқа вазифаларни бажаришда қийинчиликлар туғдиряпти. Стратегик режалаштириш ва ислоҳотлар агентлиги негизида катта маълумотлар ва сунъий интеллект технологияларини ўзида мужассам этган демографик жараёнларни таҳлил қилиш ва прогнозлаш марказини ташкил этиш зарур”, - деди Президент.
Демография: назарий мавзудан амалий воситага
Келажакдаги демографик тенденцияларни таҳлил қилиш ва прогнозлаш маркази фаолиятининг механизми ҳозирда ишлаб чиқиляпти. ҚР Стратегик режалаштириш ва ислоҳотлар агентлигининг ижтимоий сектор департаменти директори Рамиль Тохтиевнинг айтишича, марказ ижтимоий-иқтисодий соҳаларни бошқариш усулларини тубдан ўзгартиришга қодир.
“Агар марказ ташкил этилса, давлат реактив чоралар ўрнига фаол чоралар кўриш имкониятига эга бўлади. Big Data ва сунъий интеллектдан фойдаланиш туфайли эса марказ муайян ҳудудда туғилиш кўрсаткичларининг ўсиши бўйича аниқ прогнозлар қилиш, соғлиқни сақлаш тизимига келажакдаги юкни ҳисоблаш ва миграция тенденцияларини баҳолаш имкониятига эга бўлади. Бу мактаблар, шифохоналар, уй-жой ва инфратузилма объектларини олдиндан режалаштириш, бюджет харажатларини оптималлаштириш ва самарасиз қарорлар қабул қилинишининг олдини олишга кенг йўл очади”, - деди Рамиль Тохтиев.
Рамиль Тохтиев марказнинг яқин ва узоқ муддатли истиқболларига тўхталиб ўтди. Биринчисидан бошлаб, энг муҳим ўзгаришлардан бири идоралараро мувофиқлаштириш бўлади. Марказ давлат бошқаруви органларига маълумотлар ва тавсиялар тақдим этувчи ягона таҳлилий платформа сифатида ишлайди. Масалан, Таълим-маориф вазирлиги демографик прогнозларни ҳисобга олган ҳолда таълим муассасаларидаги ўринлар сонини режалаштириши мумкин бўлади. Меҳнат вазирлиги аҳоли таркиби ўзгариб бораётган минтақада кадрларни қайта тайёрлаш дастурини ишлаб чиқишга улгуради. Бундай ёндашув давлат бошқаруви самарадорлигини оширади.
“Узоқ муддатли истиқбол ҳам муҳим. Марказ иқтисодиётни стратегик режалаштириш, айниқса, миллий хавфсизликни таъминлаш учун асос бўлади. Бу аҳолининг қисқариши, қариши ёки алоҳида ҳудудларда назоратсиз миграция каби демографик таҳдидларнинг олдини олишга имкон беради. Шундай қилиб, демография назарий фандан мамлакат тараққиётининг амалий қуролига айланади”, - деди мутахассис.
Ҳозирда департамент маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилиш алгоритмларини ишлаб чиқиш билан машғул. Бунда Германия, Франция ва Япониядаги шу каби институтларнинг халқаро тажрибасидан фойдаланилади. Кейин улар марказий жамоани шакллантириш босқичига ўтадилар. Рамиль Тохтиевнинг айтишича, бу ишга профессионал демографлар, социологлар, иқтисодчилар, датаологлар, статистлар жалб этилади.
Big Data ва СИ:
Бўлажак марказ кенг кўламли маълумотлар базалари ва сунъий интеллектга асосланишини айтдик. Яқинда модага айланган бу икки тушунчанинг натижалари қандай? Ташкилотни рақамлаштириш қанчалик хавфсиз?
IT-мутахассис Мейиржан Ауелханули кенг кўламли маълумотлар базаларининг учта самарали механизмини номлади.
“Нейрон тармоқлар ва машинани ўрганиш моделлари нафақат жорий тенденцияларни, балки турли хил сценарийларни ҳам кўрсатади. Мисол учун, агар давлат ижтимоий қўллаб-қувватлашни кучайтирса ёки миграция сиёсатини ўзгартирса, аҳоли динамикаси қандай ўзгариши мумкин - буларнинг барчасини ҳисоблаш мумкин.
Бундай ёндашувнинг асосий афзалликлари аниқ: тезлик - тезкор маълумотларни қайта ишлаш; аниқлик - миллионлаб параметрларни бир вақтнинг ўзида ҳисобга олиш, инсон хатосини камайтириш; сценарий таҳлили - келажак учун бир нечта вариантларни бир вақтнинг ўзида тақдим этиш”, - дейди IT мутахассиси.
Экспертнинг фикрича, Big Data ёрдамида фуқароларнинг умумий сонини рўйхатга олмасдан кузатиш мумкин.
“Илгари аҳолини рўйхатга олиш бир неча йилда бир марта ўтказиларди ва маълумотлар эскириб қоларди. Энди эса Big Data манбалари – уяли алоқа операторларидан тортиб, ижтимоий тармоқлар, давлат рўйхатидан ўтиш ва миграция статистикаси – деярли реал вақтда аҳоли сони ва тузилишини кузатиш имкониятини очиб беради”, - деди у.
Шундай экан, агар янги марказ Big Data ва сунъий интеллектдан самарали фойдалана олса, тез орада демографик сиёсат илмий далилларга асосланадиган кун келади. Бу, шубҳасиз, меҳнат бозоридан тортиб, таълим ва шаҳарсозликгача бўлган стратегик қарорлар сифатини оширади.
Муаллиф: Ерсин Шамшадин