Астана - Боку: Иқтисодий прагматизм ва маънавий қариндошлик
ASTANA. Kazinform - Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев Қасим-Жомарт Тоқаевнинг таклифига биноан 20-21 октябрь кунлари давлат ташрифи билан Қозоғистонда бўлади. Kazinform мухбири икки давлат ҳамкорлиги ва музокаралар кун тартиби ҳақида хабар беради.
Стратегик ҳамкорлик
33 йиллик дипломатик муносабатлар Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасида ривожланишнинг деярли барча соҳаларини қамраб олган мустаҳкам ва кенг қамровли шериклик ўрнатилган. Ҳар йили икки давлат ўртасидаги шериклик сезиларли даражада мустаҳкамланиб бормоқда, бу 170 дан ортиқ ҳужжатлар — давлатлараро шартномалар, битимлар, меморандумлар ва протоколларни ўз ичига олган кенг ҳуқуқий базада ўз ифодасини топмоқда.
Ҳамкорлик икки томонлама даражада ҳам, БМТ, ЕХҲТ, МДҲ, ТУРКСОЙ ва бошқа халқаро ташкилотлар доирасида ҳам ривожланиб бормоқда. Давлатлараро муносабатларнинг асосини 2005 йилда имзоланган Стратегик шериклик тўғрисидаги шартнома ва 2022 йилги декларация ташкил этади, унда стратегик алоқаларни чуқурлаштириш ва иттифоқчи ҳамкорликни кенгайтириш йўналиши белгилаб қўйилган.
Динамик диалог
2025 йилда Қозоғистон ва Озарбайжон президентлари юқори даражада фаол ва самарали мулоқотни давом эттирдилар. 17 май ва 10 август кунлари Қасим-Жомарт Тоқаев ва Илҳом Алиевнинг телефон орқали мулоқоти чоғида икки томонлама ҳамкорлик, минтақавий хавфсизлик, савдо ва қўшма лойиҳалар масалалари муҳокама этилган.
Шахсий учрашувлар халқаро тадбирлар ва минтақавий форматлар доирасида бўлиб ўтди. 13-14 январь кунлари президентлар Абу-Дабида “Барқарор ривожланиш ҳафталиги” доирасида учрашиб, атроф-муҳит, “яшил энергия” ва рақамлаштириш масалаларини муҳокама қилдилар.
20-21 май кунлари Будапештда Туркий давлатлар ташкилотининг (ТДТ) норасмий саммитида учрашиб, минтақавий интеграция ва қўшма иқтисодий ташаббусларни амалга ошириш масалалари юзасидан фикр алмашди.
6-7 октябрь кунлари Қасим-Жомарт Тоқаев Илҳом Алиевнинг таклифига биноан Габала шаҳрида бўлиб ўтган ТДТнинг 12-расмий саммитида иштирок этди. Учрашувда транспорт-логистика коридорларини модернизация қилиш, энергетика ва рақамли соҳаларда ҳамкорликни ривожлантириш, туркий давлатларнинг халқаро майдондаги саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш масалалари муҳокама этилди.
Савдо ва ўзаро инвестицияларнинг ўсиши
Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги ўзаро савдо ҳажми барқарор ўсишда давом этмоқда. Озарбайжон Давлат божхона қўмитаси маълумотларига кўра, 2025 йилнинг саккиз ойида товар айирбошлаш ҳажми 547,6 миллион долларга етган, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан уч баравар кўп.
Қозоғистоннинг асосий экспорти анъанавий равишда буғдой (121,5 миллион доллар) ва нефть ва нефт маҳсулотлари (38,2 миллион доллар) бўлиб, бу қишлоқ хўжалиги ва энергетика маҳсулотларига талабнинг барқарорлигидан дарак беради. Таққослаш учун, 2024 йилда умумий товар айланмаси 533,4 миллион долларни ташкил этди, бу 2023 йилдаги 556,7 миллион долларлик рекорддан бироз пастроқ.
Ҳар икки давлатнинг фаол бизнес мавжудлиги тадбиркорлик тузилмаси билан ҳам тасдиқланади. Қозоғистонда Озарбайжон капитали иштирокидаги 1500 га яқин компания фаолият кўрсатмоқда, Озарбайжонда эса 150 га яқин қозоғистонлик корхоналар рўйхатдан ўтган. Бу бир-бирининг бозорларида иқтисодий иштирокни кенгайтиришдан ўзаро манфаатдорликни акс эттиради.
2005 йилдан 2025 йилнинг биринчи чорагигача Озарбайжоннинг Қозоғистон иқтисодиётига киритган сармоялари жами 424,6 миллион долларни, шу жумладан, жорий йилнинг биринчи уч ойида 3,8 миллион долларни ташкил этди. Қозоғистон ҳам ўз навбатида шу даврда Озарбайжонга 156 миллион доллар сармоя киритди, шу жумладан 2024 йилда 32,6 миллион доллар.
Бу кўрсаткичлар икки давлатнинг иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш ва ўзаро сармоявий лойиҳаларни ривожлантиришдан барқарор манфаатдор эканини тасдиқлайди.
Транзит ташиш ва нефть экспорти
Қозоғистоннинг транзит ва экспорт оқимлари, хусусан, Транскаспий халқаро транспорт йўналиши (ТХТЙ) бўйлаб жадал ўсишда давом этмоқда. 2025 йилнинг етти ойида ушбу йўлак бўйлаб 2,6 миллион тонна юк ташилди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2 фоизга кўпдир. Айниқса контейнер ташиш ҳажмининг ўсиши сезиларли: унинг ҳажми деярли икки баравар кўпайиб, 40,2 минг TEU (йигирма фут эквивалент бирлик) га етди.
Маршрутнинг ўсиш динамикаси ҳайратланарли: сўнгги беш йил ичида юк ташиш деярли олти баробар ошди - 2020 йилдаги 0,8 миллион тоннадан 2024 йилда 4,5 миллион тоннагача. 2025 йилга мўлжалланган мақсад 5,2 миллион тонна, шу жумладан 70 минг TEU контейнер. Қозоғистоннинг асосий экспорти нефть ва нефть маҳсулотлари, металлар, кимё ва дон бўлиб қолмоқда. Шу билан бирга, импорт ва мамлакат орқали транзитга истеъмол товарлари, озиқ-овқат маҳсулотлари, автомобиллар ва турли хил машиналар киради.
Қозоғистон нефтини Боку-Тбилиси-Жайҳон йўналиши орқали экспорт қилиш алоҳида аҳамиятга эга. 2022 йил ноябрь ойидан буён “КазМунайГаз” АЖ (КМГ) Озарбайжон давлат компанияси SOCAR билан биргаликда ушбу йўналиш орқали нефть етказиб беряпти. Ҳажмлар аста-секин ўсиб боряпти: 2023 йилда 1 миллион тоннадан ортиқ, 2024 йилда 1,4 миллион тонна ва 2025 йилнинг биринчи саккиз ойида 0,9 миллион тоннага яқин юк ташилган.
2027 йилга бориб бу йўналиш бўйича нефть экспортини йилига 7 миллион тоннагача ошириш режалаштирилган. Бундан ташқари, Боку-Супса нефть қувуридан қўшимча йўналиш сифатида фойдаланиш имконияти кўриб чиқилмоқда. Мутахассисларнинг таъкидлашича, аниқ йўналишлар ва етказиб бериш ҳажмини танлаш тижорат мақсадга мувофиқлиги ва инфратузилманинг тайёрлик даражаси билан белгиланади.
Рақамли ва энергия коридорлари
Қозоғистон ва Озарбайжон минтақавий ва халқаро аҳамиятга молик иккита йирик инфратузилма лойиҳасини амалга ошириб келяпти. Биринчиси, Ақтау-Сумгаит сув ости оптик толали алоқа линияси. Лойиҳа Каспий денгизи туби бўйлаб тахминан 380 километр узунликдаги сув ости кабелини ётқизишни ўз ичига олади. Бу Қозоғистонни глобал интернет тармоғига улаш, шунингдек, Европа ва Хитой ўртасида рақамли трафик транзити учун муқобил юқори тезликдаги маршрутни яратади.
Тизимнинг ўтказиш қобилияти 400 Тбит/с дан ошади.
2025 йилда барча тайёргарлик ишлари якунланди: камерал ва денгиз тадқиқотлари ўтказилди, соҳил ҳудудлари тайёрланди, лойиҳа талабларига мувофиқ жиҳозлар мослаштириш ва синовдан ўтказиш ишлари олиб борилмоқда. Қурилиш 2026 йилда бошланиши режалаштирилган ва лойиҳанинг умумий қиймати 22 миллиард тенгедан ошади.
Иккинчи стратегик лойиҳа Қозоғистон, Озарбайжон ва Ўзбекистон энергетика тизимларини боғлайдиган чуқур денгиз электр кабелини қуришдир. У Европага қайта тикланадиган энергия экспорти учун “яшил” коридорнинг бир қисмига айланади. Қурилиш-монтаж ишлари жадвал асосида олиб бориляпти, фойдаланишга топшириш 2026 йилнинг иккинчи чорагига режалаштирилган.
Иккала лойиҳа ҳам Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги яқин ҳамкорликни кўрсатиб, минтақанинг рақамли ва энергетика соҳаларида стратегик аҳамиятини оширади.
Туристик алмашинув
Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги туризм сўнгги йилларда барқарор ўсиб бораётганини кўрсатди. KazakhTourism маълумотларига кўра, 2022 йилда мамлакатга 59 мингга яқин озарбайжонлик сайёҳ ташриф буюрган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 102 мингдан ошди.
Шу билан бирга, Озарбайжонга ташриф буюрган қозоғистонлик сайёҳлар сони 2022 йилдаги 24 минг нафардан 2024 йилда 71,5 минг нафарга етди.
Астана ва Боку ўртасидаги маданий кўприк
Сўнгги йилларда Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги маданий алоқалар фаол ривожланиб, икки томонлама муносабатларнинг муҳим таркибий қисмига айланиб бормоқда. Маданият кунлари, кинофестиваллар, кўргазмалар, гала-концертлар, театрлаштирилган томошалар мунтазам ўтказилиб, миллий анъаналар ва замонавий санъатни ўзаро тушунишга хизмат қилмоқда.
Қўшма таълим ва илмий лойиҳалар доимий асосда амалга ошириб келиняпти: талабалар алмашинуви, конференциялар, қўшма илмий-таълим марказлари очилиши, кўргазмалар, давра суҳбатлари ўтказилиши. Март ойида Бокуда икки давлатнинг етакчи университетлари ўртасида 40 та ўзаро англашув меморандумлари тўплами имзоланди, шунингдек, таълим кўргазмаси Қозоғистоннинг 23 та олий ўқув юртлари вакилларини бирлаштирди.
Санъат, кино, этнография, туризм соҳаларидаги қўшма лойиҳалар ҳам фаол ривожланиб, мамлакатлар ўртасидаги гуманитар алоқаларни мустаҳкамлаб, Озарбайжонда қозоқ маданиятига қизиқиш ортишига хизмат қилмоқда.