Абай вилоятининг қайси туманлари ядровий синовлардан кўпроқ зарар кўрди
SEMEY. Kazinform – Семей полигонида ўтказилган ядровий синовлар ҳудуд экологиясига қандай таъсир кўрсатди? Шу ва бошқа муҳим саволларга жавоб олиш учун Қозоғистон Миллий ядро маркази Радиация хавфсизлиги ва экология институти филиали директори Асан Айдарханов билан суҳбатлашдик.
– 1991 йил 29 августда Семей полигони расман ёпилгандан кейин қандай қийинчиликлар бўлди?
– Семей ядровий синов полигони ёпилган кундан унинг янги тарихи бошланди. Курчатов шаҳри илмий марказга айланиб, унда Қозоғистон Республикаси Миллий ядро маркази тузилди. Илгариги Семей полигонининг инфратузилмаси ва илмий базаси асосида ушбу марказни ташкил этиш – мамлакат мустақиллигининг дастлабки йилларида илмий салоҳиятни сақлаб қолиш, тадқиқот реакторларидан хавфсиз фойдаланишни таъминлаш, кейинчалик кенг кўламли радиоэкологик ишлар бошлаш ҳамда полигон ҳудудини тиклаш ишларига киришиш имконини берган стратегик қадам бўлди.
Марказ тузилган пайтдан унга кенг қамровли стратегик вазифалар юклатилди. Энг асосийси – оммавий қирғин қуролларнинг тарқалишига йўл қўймаслик режимини таъминлаш эди. Ушбу ишлар ўша даврдан то ҳозирги кунгача халқаро ҳамкорлар билан яқин ҳамкорликда амалга ошириб келинмоқда.
– Ядровий синовлар оқибатларини бартараф этишда Миллий ядро маркази қандай роль ўйнади?
– Халқаро қўшма лойиҳалар натижасида ядровий синовлар ўтказиш учун мўлжалланган инфратузилма тўлиқ йўқ қилинди. Ҳозирда илгариги Семей ядровий полигони ҳарбий хавф манбаи эмас, балки турли илмий-тадқиқот йўналишларида фаолият олиб боришга мўлжалланган ноёб илмий майдонга айланиб улгурди.
Оммавий қирғин қуролларнинг тарқалиш хавфини камайтириш бўйича катта ишлар қилинди. Айниқса, ҳавода ва ерда ядровий синовлар ўтказилган «Тажриба майдони» каби бир қатор участкалар хавфсиз ҳолатга келтирилди. Полигоннинг бир нечта объектида илғор масофадан назорат технологияларини қўллайдиган замонавий уч босқичли хавфсизлик тизими жорий этилди.
Ядровий синовларга умумий таъқиқ тўғрисидаги шартномани (ЯСУТШ) қўллаб-қувватлашга ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Полигон ҳудудида глобал сейсмик тузилмани калибрлаш учун ноёб тадқиқотлар ўтказилиб, халқаро назоратни таъминлайдиган мониторинг станциялари тизими қурилди. Қозоғистоннинг мазкур соҳадаги фаоллиги туфайли илк бор ЯСУТШ тайёргарлик комиссиясининг техник масалалар учун масъул бўлган B ишчи гуруҳига раҳбарлик қилмоқда.
– Кўп йиллик ядровий синовлар ҳудуд экологиясига қандай таъсир кўрсатди?
– Бизда оммавий қирғин қуролларни тарқатмаслик масалаларини ҳал қилиш билан бирга, мамлакатимизда радиация хавфсизлиги ва радиоэкологияни ривожлантиришга қаратилган тадқиқотлар ҳам олиб борилди. Шу йўналишда Семей ядровий синов полигони ҳудудида кенг кўламли радиоэкологик тадқиқот ўтказилди.
Ушбу тадқиқот натижалари полигоннинг ҳозирги радиация ҳолатини аниқлаш имконини берди ҳамда Қозоғистон Республикасининг «Семей ядровий хавфсизлик ҳудуди тўғрисида»ги Қонунини қабул қилишга асос бўлди.
Илгариги полигон ҳудудида жойлашган СССРнинг ҳарбий-саноат мажмуасининг илмий-техника базасини конверсия қилиш бўйича ҳам катта ишлар амалга оширилди. Бу инфратузилма Миллий ядро марказининг саъй-ҳаракатлари билан сақлаб қолинибгина қолмай, балки янгиланиб, кенгайтирилди. Натижада уни тинч атом энергиясидан фойдаланиш мақсадида кенг қўллаш имконияти очилди.
Бироқ Семей ядровий синов полигонида ўтказилган синовларнинг оқибатлари оғир бўлди. Радиоактив булутлар полигон чегарасидан ташқарига чиқиб, катта ҳудудларга тарқалди. Асосий излар шимолий-шарқ, жанубий-шарқ ва жанубий йўналишларда кенгайиб, юзлаб километргача чўзилган.
– Қайси ҳудудларда радиация билан ифлосланиш даражаси юқори?
– Семей ядровий синов полигонида ядровий синовлар оқибатида жабрланган фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунда ядровий синов таъсирига учраган ҳудудлар аниқ белгиланган. Улар орасида энг юқори радиацион ифлосланишга учраган ерлар фавқулодда радиацион хавф ҳудудига киради.
Бундай ҳудудларга Абай вилоятининг Абай туманига қарашли Саржал қишлоқ округи, Бесқарағай туманидаги Долон қишлоқ округи ва Янги Cемей тумани ҳудудида жойлашган Сарапан ҳамда Иса аҳоли пунктлари киради.
Ҳозирги пайтда бу ерларда Миллий ядровий марказ мутахассислари томонидан комплекс экологик тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Шу тадқиқотлардан кейин аҳолининг техноген радионуклидлардан оладиган нурланиш дозаси баҳоланиб, ҳудуддаги экологик муаммолар аниқланади. Зарур ҳолда ядровий синовлар оқибатларини бартараф этиш ва аҳолининг дозавий юкламасини камайтириш бўйича таклифлар ҳам ишлаб чиқилади.
– Ядровий қуролдан воз кечган Қозоғистон бошқа давлатларга намуна бўла олдими?
– Қозоғистоннинг ядровий қуролни тарқатмаслик тўғрисида қабул қилган қарори Совет Иттифоқининг ядровий қурол мажмуаси назоратсиз тарқалишидан келиб чиқиши мумкин бўлган халқаро хавф-хатарларни тўлиқ бартараф этди. Шунингдан кейин давлатимиз дунёда ядровий қуролсизланиш йўналишида масъулият билан ва тизимли тарзда ҳаракат қиладиган мамлакат сифатида эътироф этилди.
Шу тариқа Қозоғистон мустақилликка эришганидан кейин ер юзидаги энг йирик ядровий арсеналдан биринчи бўлиб ихтиёрий равишда воз кечди. Шу билан бирга бу қарор фақат сиёсий баёнот даражасида қолмай, амалий ишлар билан мустаҳкамланди. Яъни, синов инфратузилмаси йўқ қилинди, ҳарбий-саноат мажмуаси объектлари тинчлик мақсадларига йўналтирилди, атом энергиясидан хавфсиз фойдаланиш ва радиоэкология соҳасидаги илмий-техникавий ҳамкорлик ривожланди.
Бу қадамлар Қозоғистоннинг антиядровий позициясини халқаро майдонда мустаҳкамлабгина қолмай, глобал хавфсиз дунё қуришга қўшган алоҳида ҳиссаси сифатида жаҳон ҳамжамияти томонидан юқори баҳоланди.
– Сиз учун ядровий марказда ишлашнинг аҳамияти қандай?
– Миллий ядровий марказда ишлаш – мен учун катта масъулият. Бугунги кунда собиқ полигон ҳудудини хавфсиз ҳолатга келтириш йўналишидаги ишларга бевосита қатнашиб келаётганимдан мамнунман.
– Полигондаги синовлар ва унинг оқибати ҳақида ўсиб келаётган авлод билиши шартми?
– Албатта. Мактабданоқ ўқувчиларга полигонда қандай синовлар ўтказилгани, уларнинг мақсади ва оқибати тушунтирилиши муҳим, деб ҳисоблайман. Хусусан, ядровий қурол ишлатилган тақдирда нима бўлиши мумкинлигини англатиш зарур. Шу ўринда «Ўтмишни билмаган – келажакда такрорлайди» деган мақолни унутмайлик.