Йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш: нима учун шароитлар яратилмаяпти
ASTANА. Кazinform — Қозоғистоннинг республика аҳамиятидаги йўллари мамлакатни мамлакат билан, ҳудудни эса ҳудуд билан боғлайдиган асосий транспорт тармоғидир. Улар орқали ҳар куни товарлар, йўловчилар ва халқаро транзит оқимлари ўтади. Бироқ, ҳали ҳам йўл бўйидаги дам олиш жойлари, санитария иншоотлари, ёқилғи қуйиш шохобчалари ва ошхоналар етарли эмас. Ҳайдовчилар ва йўловчилар кўпинча бу камчиликлардан шикоят қиладилар ва улар саёҳат қулайлигидан тўлиқ баҳраманд бўлмайдилар. Бу масала Кazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси томонидан батафсил ўрганилди ва таҳлил қилинди.
Йўл бўйидаги аҳвол ва давлат томонидан кўрилаётган чоралар
Қозоғистоннинг кенг ҳудудини боғлайдиган республика йўллари мамлакат иқтисодиёти ва кундалик транспортнинг асосий таянчи ҳисобланади. Аммо яхши йўл нафақат силлиқ асфальтдир. Унинг сифати йўл бўйидаги аҳвол билан ҳам ўлчанади. Дам олиш жойлари, ҳожатхоналар, ёқилғи қуйиш шохобчалари, ошхоналар ва тиббий пунктлар — ҳайдовчилар ва йўловчиларнинг хавфсизлиги ва қулайлигини таъминлайдиган муҳим иншоотлар.
Сўнгги йилларда республика магистралларида хизмат кўрсатиш объектларининг йўқлиги ҳақидаги шикоятлар тобора кўпайиб бормоқда. Кўпгина ҳолларда санитария шароитлари талабга жавоб бермайди, баъзи йўналишларда эса умуман дам олиш жойлари ва овқатланиш жойлари йўқ. Биз бу масала бўйича Транспорт вазирлигига расмий сўров юбордик.
Вазирлик маълумотларига кўра, хизмат кўрсатишни яхшилаш бўйича комплекс чора-тадбирлар кўрилди. "ҚазАвтоЖол" Миллий компанияси ва маҳаллий ҳокимликлар хусусий инвесторларни жалб қилиш ва мавжуд иншоотларни миллий стандартларга мослаштириш бўйича тизимли иш олиб бормоқда.
Барча санитария-гигиена жойлари ва дам олиш жойларига QR -кодлари ўрнатилди ва фойдаланувчилар шикоятлар ёки таклифларни тўғридан-тўғри "1403" қўнғироқлар марказига юборишлари мумкин. Бу хизмат сифатини назорат қилишни тезлаштиради ва муаммоларни ўз вақтида ҳал қилиш имконини беради.
Шунингдек, бизнес вакиллари учун рағбатлантириш чоралари ҳам мавжуд. Масалан, санитария жойларини сақлайдиган тадбиркорларга ойига 83 минг тенге миқдорида субсидия тўланади ва объект қурилиши умумий қийматининг 10 фоизигача компенсация берилади. Хизмат кўрсатиш модуллари учун ер участкалари ҳам имтиёзли шартларда ижарага берилади.
Ҳозирда республика бўйлаб 1449 та хизмат кўрсатиш объекти фаолият юритмоқда, уларнинг 90 фоизи миллий стандартларга жавоб беради. Йил охирига қадар яна 48 та янги объект ишга туширилиши кутилмоқда, бу эса ушбу кўрсаткични тўлиқ бажаради. 2030 йилгача транспорт ва логистика салоҳиятини ривожлантириш концепцияси доирасида камида 200 та замонавий хизмат кўрсатиш мажмуаларини қуриш режалаштирилган.
Алоқа ва интернет: сифатли хизмат кўрсатишга тўсқинлик
Автомобиль йўллари бўйлаб яна бир долзарб муаммо мобил алоқа ва интернетнинг заиф уланишидир. Бу нафақат йўловчиларга, балки йўллар бўйлаб хизмат кўрсатиш объектларининг самарали ишлашига ҳам таъсир қилади.
Транспорт вазирлиги маълумотларига кўра, "Арзон интернет" миллий лойиҳаси доирасида бу йўналишда тизимли ишлар олиб борилмоқда. «Silver Telecom» компанияси билан 2023 йилда 12,6 минг километр оптик толали алоқа тармоқларини ётқизиш бўйича шартнома имзоланди. Бундан ташқари, «Freedom Telecom» ўз маблағлари ҳисобидан 16,7 минг километрлик тармоқни ривожлантирмоқда. Шундан 2025 йилда 2,5 минг километр, 2026 йилда эса 1,5 минг километр йўлни интернет билан қамраб олиш режалаштирилган.
Ушбу қадамлар ҳайдовчилар ва йўловчиларга доимий алоқа ўрнатиш ва рақамли хизматлардан фойдаланиш сифатини ошириш имконини беради.
Электр транспорт воситалари учун инфратузилма
Электр транспорт воситалари сони йилдан-йилга ортиб бораётган ҳозирги даврда, йўллар бўйлаб зарядлаш станцияларини ўрнатиш энг долзарб йўналишлардан бирига айланди. Ҳозирда республика аҳамиятидаги автомагистралларда 43 та тезкор зарядлаш станцияси фаолият юритмоқда.
Бироқ, вазирлик вакилларининг сўзларига кўра, чекка ҳудудларда муҳандислик инфратузилмасининг йўқлиги, энергия манбаларининг етишмаслиги ва иқтисодий самарадорликнинг пастлиги бу йўналишдаги ривожланишни секинлаштирмоқда. Шунинг учун келажакда электр зарядлаш станциялари асосан транспорт оқими юқори бўлган автомагистраллар ва йирик шаҳарлар яқинида ўрнатилади.
Вазирликнинг ушбу чора-тадбирлари хизмат кўрсатиш инфратузилмасини яхшилашга, шунингдек, йўллар бўйлаб тадбиркорликни рағбатлантиришга, ҳайдовчиларнинг хавфсизлиги ва қулайлигини оширишга ҳамда электр транспорт воситаларидан фойдаланиш имкониятини кенгайтиришга қаратилган.
Мутахассислар нима дейди?
Мустақил молиявий эксперт Андрей Чеботаревнинг сўзларига кўра, бу муаммо нафақат инфратузилманинг йўқлиги, балки фазовий режалаштиришдаги тизимли хатонинг оқибатидир.
— Бизнинг мамлакатимизда йўллар фақат транспорт учун қурилади. Ривожланган мамлакатларда эса автомагистрал иқтисодий минтақанинг ядросидир. У ерда, йўл билан бирга, хизматлар, бизнес ва кичик дўконлар ҳам ривожланади. У ерда, аксинча, аввал йўл қурилади, кейин эса у ерга нима қўйиш ҳақида ўйлаймиз, - дейди мутахассис.
Унинг сўзларига кўра, натижада кўплаб ҳудудларда йўл бор, лекин унинг бўйлаб ҳаёт йўқ. Инфратузилма ва бизнес бир-бири билан боғлиқ эмас.
Муаммонинг яна бир жиҳати бошқарув даражаларининг номувофиқлигидир. Транспорт вазирлиги йўлнинг сифати учун жавобгардир ва ҳудуд ҳокимликлар тасарруфида. Якка тартибдаги тадбиркорлар эса ўз лойиҳаларини амалга оширишга ҳаракат қилсалар-да, буларнинг барчасини бирлаштирадиган умумий тизим йўқ.
— Муаммо ер етишмаслигида эмас, балки ер бор - лекин унга кириш қийин. Кўпгина участкалар хусусий мулк бўлиб, эгалари уларни ривожлантирмайди ёки нархларини жуда юқори белгиламайди. Бундай вазиятда инвесторнинг мотивацияси паст, - дейди А. Чеботарев.
Давлат хизмат кўрсатиш зоналарини ривожлантириш учун турли дастурларни таклиф қилса-да, аниқ натижа кам. Тадбиркорлар учун энг катта тўсиқ ер олиш ва коммуникациянинг йўқлигидир.
Хорижий тажрибага кўра, бу масала бошқача ҳал қилинади. Европа ва Жанубий Кореяда йўллар иқтисодий йўлаклар сифатида режалаштирилган: автомагистрал қурилишидан олдин унинг бўйлаб ҳудуд хизмат кўрсатиш ва бизнес учун тайёрланади. Польша ва Туркияда концессия ёндашуви мавжуд - инвесторга тайёр инфратузилмага эга ер берилади ва у ўз навбатида сифатли хизмат кўрсатишга мажбурдир.
— Қозоғистон ҳам бу йўналишда ҳаракат қилиши керак. Йўл бўйлаб хизмат кўрсатиш нафақат дам олиш маскани, балки ҳудудий иқтисодиётни жонлантирадиган нуқтадир. Агар ер кадастри очиқ бўлса ва стандартлар бир хил бўлса, бизнес ҳам фаол бўлади, - дея хулоса қилди Чеботарев.
Йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш объектларининг тенгсизлиги: нима учун бизнес фаол эмас?
Астана Тадбиркорлар палатаси Транспорт ва логистика қўмитаси аъзоси Ерлан Тўлендиевнинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг кенг ҳудуди ва географик жойлашуви йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш инфратузилмасининг ривожланишига бевосита таъсир қилади. Мамлакатнинг шимолий ва жанубидаги транспорт ҳаракати интенсивлиги ҳар хил бўлгани учун хизмат кўрсатиш объектларининг зичлиги ҳам ҳар хил.
— Ҳар бир ҳудуднинг ўзига хос хусусиятлари бор. Агар йўлда транспорт кўп бўлса, тадбиркорлар, албатта, хизмат кўрсатиш объектларини очадилар. Масалан, жанубдаги "Ғарбий Европа - Ғарбий Хитой" йўлагида транспорт ҳажми юқори бўлгани сабабли, меҳмонхоналар ва ресторанлар етарли. Алмати - Павлодар - Шарқий Қозоғистон йўналишидаги йўлларда транспорт ҳаракати кам, шунинг учун бу бизнес учун фойдасиз, - дейди мутахассис.
Мавсумий хавфлар ҳам бизнес фаолиятига таъсир қилади. “Масалан, Астана - Бурабай автомагистралида ёзда транспорт ҳаракати кўп, қишда эса камаяди. Бундай фарқ объектларнинг ўзини ўзи қоплашига тўсқинлик қилади”, — деб қўшимча қилди Е. Тўлендиев. Шимолий ва марказий ҳудудларда қаттиқ об-ҳаво ва транспорт ҳаракатининг камлиги ҳам хизмат кўрсатиш бизнесига тўсқинлик қилади.
Тадбиркорларнинг иккиланишининг яна бир сабаби молиялаштириш ва ер сотиб олиш масаласидир.
— Давлат томонидан тақдим этиладиган қўллаб-қувватлаш воситалари мавжуд, масалан, “Даму” жамғармаси орқали амалга ошириладиган лизинг ва имтиёзли кредит дастурлари. Бироқ, уларда иштирок этиш гаров ёки молиявий айланмани талаб қилади. Кўпчилик қишлоқ тадбиркорлари бу шартларга жавоб бермайдилар, — дейди мутахассис.
Ер ажратиш жараёни узоқ ва бюрократик бўлиб, бу бизнес ташаббусларининг тўхтатилишига олиб келади.
— Тадбиркорлар мотивацияга эга, аммо ерни рўйхатга олиш ва рухсат бериш тартиблари жуда мураккаб. Агар бу механизмлар очиқ ва тезкор равишда амалга оширилса, йўллар бўйлаб хизмат кўрсатиш инфратузилмаси анча тезроқ ривожланар эди, — деб қўшимча қилади мутахассис.
Қозоғистондаги йўллар бўйлаб хизмат кўрсатиш инфратузилмасининг нотекислиги нафақат объектларнинг йўқлиги, балки тизимли муаммоларнинг ҳам натижасидир. Мутахассиснинг фикрича, соҳадаги асосий тўсиқлар ер олиш ва инфратузилмага киришнинг қийинлиги, молия етишмаслиги ва мутахассисларнинг малакасининг етарли эмаслигидир.
Ерлан Тўлендиев йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш объектларини ривожлантириш йўналишида бизнес фаоллигини ошириш учун олтита комплекс чора-тадбирларни таклиф қилмоқда:
Дастурни қўллаб-қувватлаш ва ахборот шаффофлиги. Маҳаллий ҳокимият органлари махсус дастурни қабул қилиши, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чораларини оммавий равишда эълон қилиши ва ҳар бир тадбиркор билан индивидуал учрашувлар орқали барча имкониятларни тўлиқ тушунтириши керак.
Ер сотиб олиш ва инвестиция механизмлари. Хизмат кўрсатиш объектини ижарага олиш ёки сотиб олиш тартиби тадбиркорлар учун тушунарли ва арзон бўлиши керак. Халқаро даражадаги объектларни қуриш учун шароит яратиш, инвесторларни жалб қилиш ва тадбиркорлар ўртасида рақобат муҳитини яратиш муҳимдир.
Кадрларни ўқитиш ва хизмат кўрсатиш сифати. Маҳаллий акиматлар ва ҳудудий ташкилотлар туризм ва хизмат кўрсатиш соҳаларида тажрибага эга мутахассисларни ўқитиш ва объектлардаги хизматлар сифатини яхшилаш учун масъулдирлар.
Маркетингни қўллаб-қувватлаш. Реклама, ижтимоий тармоқларда жойлаштириш ва бошқа маркетинг воситалари орқали очилган объектларнинг самарали ишлаши учун имкониятлар яратиш зарур.
Молиявий рағбатлантириш. Тадбиркорларга ер сотиб олиш ёки объектни ривожлантириш учун имтиёзли кредитлар олиш ёки инвестицияларни жалб қилиш имконияти берилиши керак.
Солиқ имтиёзлари. Ўз маблағлари ҳисобидан ишлайдиган тадбиркорлар учун солиқ имтиёзларининг жорий этилиши бизнес учун қўшимча рағбат бўлади.
Санитария объектлари - асосий муаммо
Санитария-гигиена инфратузилмаси ҳали тўлиқ ҳал қилинмаган.
— Замонавий санитария объектлари пуллик йўлларда мажбурий бўлиши керак. Ахир, ҳайдовчилар тўлайди, яъни хизмат кўрсатиш сифати унга мос келиши керак. Бепул республика йўлларида бундай инфратузилмани "ҚазАвтожол" каби муассасалар ташкил қилиши керак, - дейди Тўлендиев.
Агар хизмат кўрсатиш объектларини қураётган тадбиркорлардан объектнинг бир қисми сифатида санитария объектларини ягона стандартга мувофиқ қуриш талаб қилинса, ҳам сифат, ҳам масъулият ошади.
— Бу масала алоҳида эмас, балки ҳар томонлама кўриб чиқилиши керак. Агар санитария-техник объектлар хизмат кўрсатиш инфратузилмасининг ажралмас қисми сифатида талаб қилинса, натижа ҳам, тартиб ҳам ўзгаради, - дея хулоса қилди эксперт.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантириш нафақат объектларни қуриш орқали, балки комплекс режалаштириш, бизнес қилиш имконияти, инвестицияларни жалб қилиш, ходимларни ўқитиш, маркетингни қўллаб-қувватлаш ва молиявий рағбатлантириш орқали ҳам амалга оширилиши керак. Агар ушбу комплекс чора-тадбирлар амалга оширилса, йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш бизнеси нафақат ривожланади, балки ҳудудий иқтисодиётни жонлантирадиган муҳим нуқтага айланади.
