Урбанизация Қозоғистон келажагига қандай таъсир қилади
Ўтган йил охирида Меҳнат ресурсларини ривожлантириш марказининг прогноз ва тадқиқот бўлими мутахассислари демографик прогнозни ишлаб чиқиб, “2050-йилга бориб Қозоғистон аҳолисининг 70 фоизи шаҳарларда истиқомат қилади” деган хулосага келишди. Сўнгги маълумотлар шуни кўрсатадики, Қозоғистондаги 20,2 миллиондан ортиқ аҳолининг 60 фоиздан ортиғи (12,7 миллиондан ортиғи) шаҳар аҳолисига айланган. Демак, қишлоқ аҳолиси келгусида ҳам қисқаради. Буни салбий ҳодиса деб таърифлаётганларни тинглаб, урбанизациянинг зарари ҳақида гапириб беришади. Бироқ, урбанизация салбий ҳодисами ва у мамлакат келажагида қандай рол ўйнайди? Кazinform мухбири бу масалани мутахассислар билан ўрганиб чиқди.

Шундай қилиб, марказ прогнозида айтилишича, 2030 йилга бориб Қозоғистоннинг шаҳар аҳолиси 13 фоизга кўпайиб, 14 миллион кишига етади, 2050 йилга бориб эса 57 фоизга ошиб, 19,3 миллион кишини ташкил этади. Бу вақтда қишлоқ аҳолиси 8,2 миллион кишига етади.
Алмати аҳолиси 2,6 миллион кишидан, Астана аҳолиси 1,9 миллион кишидан, Чимкент аҳолиси эса 1,4 миллион кишидан ошади. Бундан ташқари, Манғистау, Ақтўбе ва Туркистон вилоятларида аҳоли сони ортиб бормоқда, Шарқий Қозоғистон, Шимолий Қозоғистон ва Павлодарда эса аҳоли сонининг қисқариши кузатилмоқда. Қишлоқ аҳолиси фақат жанубий ва ғарбий вилоятларда ўсиб бормоқда. Энди бу йўналиш қандай ўзгаришларга олиб келиши мумкинлигини таҳлил қилайлик.

Урбанизация туғилиш даражасига қандай таъсир қилади?
Демограф-эксперт Аяулим Сағинбаеванинг фикрича, юқорида тилга олинган “Қозоғистон аҳолисининг 70 фоизи 2050 йилда шаҳарларда яшайди” деган прогноз “Қозоғистон-2050” стратегиясидаги мақсадли кўрсаткичдан келиб чиққан бўлиши мумкин. Ҳозирда урбанизация 59-60 фоиз даражасида. Аммо қизиғи шундаки, Қозоғистондаги демографлар, социологлар ва сиёсатшунослар мамлакатдаги урбанизация даражасини аниқ прогноз қила олмаяпти. Чунки мамлакатда кўплаб маъмурий-ҳудудий ўзгаришлар рўй бермоқда.

– Узоққа бормасдан, келинг, кейинги 5-10 йилга қарайлик. 2021 йилда Астана яқинидаги Қосши қишлоғига шаҳар мақоми берилди. 2018 йилда Жанубий Қозоғистон вилояти Чимкент шаҳри ва Туркистон вилоятига бўлинган.
Умуман олганда, алоҳида ҳудуд бўлиш учун аҳоли сони 1 миллион кишидан ошиши ёки яқинлашиши керак. Чимкент шаҳри бўлинганда яқин атрофдаги аҳоли пунктлари, Астана шаҳрига эса Қораўткел каби қишлоқлар қўшилган. Яъни, биз нафақат аҳолининг шаҳарларга кўчиши, балки маъмурий-ҳудудий ўзгаришлар орқали ҳам урбанизация даражасини оширдик, — дейди эксперт.
Статистикага эътибор қаратадиган бўлсак, маъмурий-ҳудудий ўзгаришлар амалга оширилганда одамлар бир жойдан иккинчи жойга кўчиб кетиши ёки кўчиб келишига тўғри келади. Кейин шаҳарга қўшиб олинган қишлоқлар аҳолиси автоматик тарзда “шаҳарга кўчиб ўтганлар” рўйхатига киритилади.
– Биз Қозоғистондаги урбанизация жараёнини псевдоурбанизацияга камайтирмоқдамиз. Нега? Ҳақиқий урбанизацияда, шаҳарда одамлар сони кўпайган сари, иш ўринлари сони ҳам ошади. Гарчи аҳолимиз кўпайиб бораётган бўлса-да, иш ўринлари сони сақланиб қолмайди. Шаҳарга келганлар якка тартибдаги тадбиркорлар, такси ҳайдовчиси, озиқ-овқат етказиб берувчилар, кичик мода салонларида ишлашади. Шунинг учун мен Қозоғистондаги урбанизацияни сохта урбанизация деб таснифлайман, — деб қўшимча қилди Аяулим Сағинбаева.
Демографнинг фикрича, шаҳарларнинг ривожланиши айниқса XX асрда яққол намоён бўлди, чунки ҳақиқий урбанизация саноат ривожланиши билан бир вақтга тўғри келди. Бу — бир. Иккинчидан, шаҳарларнинг ўсиши демографияга ҳам таъсир қилди. Баъзи олимлар шаҳарларнинг ривожланиши билан "демографик инқилоб" содир бўлган ёки демографик силжиш кейинги босқичга ўтган деб таъкидлайдилар. Яъни, шаҳарларда туғилиш даражасининг пасайиши кузатилади.
Бироқ, туғилиш даражаси урбанизациядан кейин дарҳол пасаймайди, бу тез жараён эмас. Масалан, бола ота-онаси билан қишлоқдан шаҳарга кўчиб келди дейлик. Ўша биринчи авлод ҳам қишлоқда туғилиш даражаси ва ота-оналарнинг репродуктив дунёқарашини сақлаб қолишга яқин бўлади.
- Ҳақиқатан ҳам шаҳарлик аёлларнинг туғиш даражаси паст. Чунки қишлоқдан фарқли ўлароқ, шаҳарда болалар кўп бўлса, қўшимча уй қуриш имконияти йўқ. Квартиралар сонининг чегараси бор ва бу омил туғилиш даражасига ҳам таъсир қилади.
Бундан ташқари, ижтимоий ва иқтисодий омиллар, шунингдек, муносабат ва қадриятлар туғилишнинг пасайишига ёрдам беради. Аммо ҳақиқий ижтимоий сўровларсиз биз қийматлар фоизларда ёки ўлчовларда ўзгарганми ёки йўқлигини аниқ айта олмаймиз. Кўплаб омиллар қаторида аёлларнинг билим олиши, иқтисодиётдаги фаол иштирокини алоҳида таъкидлаш мумкин, – дейди эксперт А.Сағинбаева.
Мутахассиснинг айтишича, бу ўринда шаҳарда яшовчи аҳолининг этник таркибига ҳам эътибор қаратиш лозим. 1970 йилларда қозоқларнинг атиги 28 фоизи шаҳарларда яшаган. Ўшандан бери қозоқларнинг урбанизацияси икки баравар кўпайди. 1990 йилларда шаҳар аҳолисининг асосий қисми европалик миллатга мансуб эди. Яъни руслар, украинлар, немислар ва поляклар. Кейин иммиграция ўзгаришлари юз берди ва шаҳарда қозоқларнинг улуши ортди. Шунинг учун туғилиш даражасига одамларнинг репродуктив муносабати ҳам таъсир қилади.
- Урбанизациянинг ҳақиқий ҳолатини тушуниш учун статистикани кўриб чиқишда қўшимча таъсир қилувчи омилларга эга бўлишимиз керак. Ривожланган мамлакатлар, жумладан, Европа давлатларига назар ташласак, урбанизация билан бирга қадриятлар ҳам ўзгарганини кўрамиз. Уларда ҳатто "бир боланинг нархи" деб номланган ҳисоб-китоблар ҳам бор. Ҳозирча биз ғарбликлар ва ватандошларимиз ўртасидаги тушунча тафовутини “алоҳида сайёра” дея тасвирлашимиз мумкин, — дея хулоса қилди демограф.
Биз иккита нарсани сездик. Биринчидан, Қозоғистондаги урбанизация маълумотлари ҳали ҳам аниқлаштириш ва тадқиқотни талаб қилади. Иккинчидан, агар урбанизация ҳақиқатан ҳам ривожланса ҳам, Қозоғистонда туғилиш даражаси яқин келажакда сезиларли даражада камаймаслиги мумкин.
Ривожланган урбанизация ривожланган иқтисодиёт сари йўлдир
Аҳоли шаҳарларга кўчаётган бўлса-да, Қозоғистонда қишлоқларнинг салмоғи ҳали ҳам катта эканлигини расмий рақамлардан кўришимиз мумкин. Масалан, Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, мамлакатда шаҳар мақомини олган 90 та катта-кичик шаҳарча мавжуд. Аҳоли пунктлари сони 29 та, қишлоқ округлари сони 2165 та, қишлоқлар сони 6208 тани ташкил этади, ўтган йили Ҳукумат йиғилишида сўнгги 10 йилда республикада 582 та қишлоқ ёпилганлиги маълум қилинган эди. Бу суръатда Қозоғистон яқин ярим асрда ҳам тўлиқ урбанизация қилинмаслигини кўришимиз мумкин.

Умуман олганда, агар биз урбанизацияни иқтисодий соҳа орқали баҳоласак, бу айниқса салбий ҳодиса эмаслигини кўрамиз. Бунга жаҳоннинг етакчи ривожланган мамлакатларида урбанизация жараёнининг чуқурлашиб бораётганини мисол қилиб келтириш мумкин. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотларига кўра, 2020 йилда АҚШда урбанизация даражаси — 82,5 фоизни, Германияда - 77,4 фоизни, Японияда - 91,7 фоизни, Буюк Британияда - 83,7 фоизни, Францияда - 80,7 фоизни, Италияда - 70,7 фоизни ташкил қилди. Аҳолиси кўп бўлишига қарамай, ривожланган Хитойнинг урбанизация даражаси Қозоғистонникидан бир оз олдинда эди - 60,3 фоиз.
Ҳеч кимга сир эмаски, мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш сирини ҳамон қишлоқ хўжалигида, қишлоқларни обод қилишдан изламоқда. R-Finance молиявий ташкилоти маслаҳатчиси Арман Байғановнинг айтишича, қишлоқ хўжалигининг ривожланиши қишлоқ аҳолиси сонига боғлиқ эмас.

– Дарҳақиқат, иқтисодий ривожланган мамлакатларда урбанизация даражаси юқори. Биз бунга ҳам келамиз ва бу оддий жараён. Қишлоқ хўжалиги, қишлоқ аҳолиси ва қишлоқ ерларининг улуши юқори бўлган мамлакатлар ривожланишда орқада қолмоқда. Масалан, Ўзбекистонда ҳам урбанизация яхши ривожланмоқда, аммо уларда қишлоқ аҳолиси бизникидан анча кўп. Ишлаб чиқариш яхши, Қозоғистон ва Россияга экспорт қилиш мумкин, ўз шаҳарларига ҳам етказиб беради. Мана иккинчи масала, яъни меҳнат унумдорлиги. Меҳнат унумдорлигимиз яхши даражада эмас. Шунинг учун ҳам ўзимизни қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан тўлиқ таъминлай олмаяпмиз.
Қишлоқ хўжалигида Қозоғистон Беларусга қараганда ўртача 5-6 баравар кам маҳсулот ишлаб чиқаради, аммо бизнинг аҳолимиз тахминан 2 баробар кўп. Чунки бизда асосан кичик фермер хўжаликлари бор. Юқори меҳнат унумдорлигининг асосий омили йирик қишлоқ хўжалигининг самарадорлиги ҳисобланади. Беларусда замонавий қишлоқ хўжалиги технологияларидан фойдаланадиган ва катта банк ресурсларига эга бўлган бир қатор йирик қишлоқ хўжалиги холдинглари мавжуд. Беларусь ўзидан ер майдони ва аҳолиси бўйича бир неча баробар кўп Россияга сут маҳсулотлари ва колбаса экспорт қилади, — деди у.
Мутахассиснинг таъкидлашича, Беларусда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари маркетинги ва сотиш тизими яхши ривожлангани боис у ҳеч қандай муаммосиз экспорт қилиши мумкин. Яъни арзон ишлаб чиқаришади ва қимматга сотишади. Ҳатто дўконларни бозорга йўналтириш имконияти ҳам мавжуд. Бу қишлоқларда аҳоли кам бўлишига қарамай, сифатли ва самарали маҳсулот ишлаб чиқаришни яратиш мумкинлигидан далолатдир.
– Қозоғистон эса кичик фермер хўжаликлари билан чегараланган. Бу фермер хўжаликларида иш ҳақи кам, баъзан эса кечиктирилади, бу эса ишчиларни паст турмуш даражасида яшашга мажбур қилади. Агар шундай қарасангиз, бизда қишлоқ хўжалигининг ҳар хил тури бор, лекин даромади паст. Қишлоқларда фақат мактаблар, кичик амбулаториялар бюджет ҳисобидан ишламоқда. Албатта, бундан кейин қишлоқ аҳолиси шаҳарга кўчиб ўтишга шошилишади.
Бироқ, қўрқадиган жойи йўқ, қишлоқларда аҳоли оз бўлса ҳам, самарали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини йўлга қўйиш мумкин. Агар чекка ҳудудларда йирик агрохолдинглар ташкил этилса, яхши маош учун шаҳардан керакли ишчиларни жалб қилишлари мумкин. Бунга ҳайрон бўлишнинг ҳожати йўқ, асосийси бунга олиб келадиган шарт-шароитларни яратиш, - дея қўшимча қилди Арман Байғанов.
Иқтисодчига кўра, Қозоғистоннинг шимолий, марказий ва шарқий вилоятларидаги айрим қишлоқлар йўқолиб бормоқда, чунки ҳар бир ёш оила фарзандлари учун қулай шароит яратишга ҳаракат қилади. Қишлоқларда оддий сузиш ҳавзалари ҳам йўқ. Бироқ, бу жараён инфратузилмага эга бўлган вилоят марказларида ҳам такрорланяпти, ўз соҳасининг энг зўрлари йирик шаҳарларга кўчиб ўтмоқда. Бинобарин, аҳоли озми ёки кўпми, муҳим эмас, муҳими, фуқароларнинг сифатли ҳаёт кечириш, юқори маош олиш истаги.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, мавзуни таҳлил қилиб, урбанизация одатий ҳодиса деган хулосага келдик. Ҳозирги “қишлоқ аҳолисининг камайишини” ёмон хабар сифатида қабул қилишдан маъно йўқдек. Юқорида айтиб ўтилганидек, ривожланган мамлакатларда шаҳар аҳолисининг ўртача сони 75-85 фоиздан ошади. Меҳнат унумдорлигини ошириш орқалигина қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини самаралироқ қилиш мумкин.