Туркия болаларнинг ижтимоий тармоқлардан фойдаланишини тақиқлашга тайёрланмоқда: қонун лойиҳаси ҳақида нималар маълум
Рақамлаштиришнинг тезлашиши ва ижтимоий тармоқларнинг таъсири ортиб бораётган бир пайтда, бутун дунё ҳукуматлари болалар ва ўсмирлар учун онлайн платформалар устидан назоратни кучайтирмоқда. Туркия 16 ёшгача бўлганлар учун ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тақиқлаш режаларини эълон қилган сўнгги давлат бўлди. Кazinform мухбири ҳукумат бундай тақиқнинг харажатлари ва оқибатларини кўтаришга тайёрми ёки йўқлигини ўрганмоқда.
Туркия нималарни таклиф қилмоқда?
Саноат ва технологиялар вазирлигининг маълумотларига кўра, қуйидагилар режалаштирилган:
— 13 ёшгача бўлган болалар учун ижтимоий тармоқларга киришни тўлиқ тақиқлаш;
— 13 ёшдан 16 ёшгача бўлган ўсмирлар учун ота-оналарнинг мажбурий розилиги ва ота-она назорати билан чекланган кириш;
— ижтимоий тармоқларда аккаунтни рўйхатдан ўтказиш учун ёшни текшириш тизимини жорий этиш;
— рақамли платформаларнинг контентни фильтрлаш ва фойдаланишга техник чекловларни ўз ичига олган янги қоидаларга риоя қилиш мажбурияти.
Туркия саноат ва технологиялар вазири Меҳмет Фотиҳ Качирнинг сўзларига кўра, қонун лойиҳасининг мақсади "болалар руҳий саломатлигини сақлаш ва уларни кибертаҳдидлардан ҳимоя қилиш".
Қонун лойиҳаси 2026 йилда амалга оширилади.
Тақиқлаш сабаблари
Ўсмирлар ижтимоий тармоқлардаги лайк ва обуналарга тобора кўпроқ боғланиб қолмоқда. Экспертларнинг таъкидлашича, бошқалар билан доимий таққослаш хавотир, тушкунлик ва ўзига бўлган ишончнинг пасайишига олиб келиши мумкин. Рақамли гиёҳвандлик академик кўрсаткичларга ҳам таъсир қилади: экран олдида ортиқча вақт ўтказиш диққатни жамлашни камайтиради, уйқу ва академик кўрсаткичларни ёмонлаштиради ва онлайн мулоқот аста-секин юзма-юз мулоқотни алмаштиради.
Туркия ҳукумати 16 ёшгача бўлган болалар учун ижтимоий тармоқларни тўлиқ тақиқлаш бу салбий циклни тўхтатишга ёрдам беради, деб ҳисоблайди. Расмийлар бу ўсмирларнинг руҳий саломатлигини ҳимоя қилиш, киберҳужумлар ва реал бўлмаган босимларни камайтириш ва ёшларни спорт, ижодкорлик, ўқиш ва юзма-юз мулоқот қилишга ундашга ишонадилар.
Бироқ, натижа кириш назорати қанчалик қатъий амалга оширилишига боғлиқ. Ўсмирлар VPN, сохта аккаунтлар ёки ота-оналарининг қурилмалари орқали чекловларни осонгина четлаб ўтишади. Шунинг учун, мамлакатда ёш фойдаланувчилар учун ижтимоий тармоқларга киришни самарали равишда чеклайдиган ишончли тасдиқлаш тизимига эҳтиёж бор.
Асосий қийинчилик — ёшни текшириш
Ижтимоий тармоқларга тақиқнинг самарали бўлиши учун ҳукумат йирик технология компаниялари билан ҳамкорлик қилиши ва кучли тасдиқлаш тизимларини жорий қилиши керак. Ҳозирда бир нечта вариантлар кўриб чиқилмоқда:
— ташқи кўринишга қараб ёшни белгилайдиган сунъий интеллектдан фойдаланиш, аммо бу жиддий ахлоқий саволларни туғдиради;
— киберхавфсизлик хавфини туғдирадиган шахсни тасдиқловчи ҳужжат ёки бошқа ҳужжатларни юклаш;
— банк картаси ёки ҳукумат томонидан берилган шахсни тасдиқловчи ҳужжат каби ота-оналар орқали тасдиқлаш.
Ушбу усулларнинг ҳар бири маълумотларнинг оқиб кетиши хавфини туғдиради. Халқаро компанияларнинг булутли хизматларида давлат ва шахсий гувоҳномаларни сақлаш рухсатсиз кириш хавфини оширади ва фойдаланувчиларнинг шахсий ҳаётига путур етказиши мумкин.
Турли мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, Туркиядаги каби тўлиқ тақиқ энг қатъий ва энг кам мослашувчан ёндашувдир. Ота-она назорати, рақамли саводхонлик ва ижтимоий тармоқларнинг ижтимоий ролини ҳисобга оладиган таълим дастурларидан фойдаланадиган моделлар янада мувозанатли кўринади.
Психологлар ва социологлар бир томонлама тақиқ фойдадан кўра кўпроқ зарар келтириши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирмоқда. Ижтимоий тармоқлар ўсмирларга алоқага, фикрдош одамларни топишга ва ўз шахсини ривожлантиришга ёрдам беради. Тўлиқ тақиқ, айниқса, аллақачон ижтимоий хавотирни бошдан кечираётган ёки офлайн мулоқотга кам эга бўлганлар учун изоляцияга олиб келиши мумкин.
Labris Networks компаниясининг киберхавфсизлик бўйича бош директори Ўгуз Йилмаз таъкидлаганидек, бундай чекловларни тушунарли ва маълум даражада рақамли муҳитда таҳдидларнинг кучайиши билан боғлиқ зарур тартибга солиш чоралари сифатида кўриш мумкин. Унинг таъкидлашича, бундай чекловларнинг асосий фойдаси шундаки, улар болаларни эрта ёшда дуч келиши мумкин бўлган тизимли хавфлардан ҳимоя қилади.
— Бугунги кунда ижтимоий тармоқлар болаларни нафақат зарарли контентга, балки кўп қатламли хавфларга ҳам дучор қилади - шахсий ҳаётнинг йўқолиши, манипульятив алгоритмлар, шахсни ўғирлаш ва кибербезорилик. Шу нуқтаи назардан, давлатнинг ҳимоя чоралари табиий кўринади, — дейди эксперт.
У чекловларнинг ўзи кенг қамровли рақамли хавфсизлик стратегияси деб ҳисобланмаслигини таъкидлайди.
— Уларнинг самарадорлиги, агар улар амалга ошириш, назорат қилиш ва рақамли саводхонликни ривожлантириш механизмлари томонидан қўллаб-қувватланмаса, чекланган бўлади. Болаларнинг ривожланиш эҳтиёжларини ва уларнинг рақамли муҳит билан органик алоқасини ҳисобга оладиган мувозанатли сиёсат зарур, — дейди Ўғуз Йилмаз.
Унинг сўзларига кўра, рақамли саводхонлик, шубҳасиз, узоқ муддатли ечимдир.
— Дунёдаги ҳеч бир мамлакат фақат тақиқларга таяниб, барқарор рақамли хавфсизлик маданиятини яратишда муваффақиятга эриша олмаган, — деб таъкидлади эксперт.
Экспертнинг таъкидлашича, рақамли саводхонлик ҳар қандай расмий чекловларга қараганда анча қимматли ҳимоя воситасидир.
— Чекловлар фақат қисқа муддатли тўсиқ яратади, таълим эса боланинг ўзини ҳимоя қилиш қобилиятини ривожлантиради. Энг самарали ёндашув иккала ёндашувни бирлаштиришдир - уларни биргаликда ва мувозанатли тарзда қўллаш, — деб хулоса қилди у.
Таълимга асосланмаган тақиқларнинг самарасизлиги
Экспертларнинг асосий аргументи шундаки, тақиқларнинг ўзи болаларга хавфсиз онлайн хулқ-атворни ўргатмайди. Ўсмирларни тўлиқ изоляция қилишнинг иложи йўқ - улар ҳали ҳам рақамли дунёда яшайди, ўқийди ва ишлайди.
Шунинг учун экспертлар уларни изоляция қилиш ўрнига, таълим ва рақамли саводхонликка сармоя киритишга арзийди, деб ҳисоблашади, жумладан:
— сохта янгиликлар, манипуляция ва реал бўлмаган тасвирларни аниқлаш қобилияти;
— ҳурматли онлайн мулоқот кўникмалари ва кибербуллингга қарши курашиш;
— онлайн ва офлайн ҳаёт ўртасида мустақил равишда мувозанатни топиш қобилияти.
Туркиянинг ташаббуси ўсмирларни рақамли хавфлардан ҳимоя қилишга қаратилган, аммо унинг муваффақияти техник, ҳуқуқий ва ижтимоий қийинчиликларни енгишга боғлиқ. Экспертлар қатъий тақиқ ижтимоий тармоқлардан "сояли" фойдаланишни кучайтириши, ота-оналар назоратини заифлаштириши ва ижтимоий изоляция хавфини ошириши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирмоқда.
Глобал тажриба шуни кўрсатадики, тақиқларнинг ўзи камдан-кам ҳолларда узоқ муддатли натижаларга олиб келади. Мувозанатли сиёсат — ҳимоя, эркинлик ва таълимнинг комбинацияси — самаралироқ.
Бошқа мамлакатларда болалар учун қандай чекловлар мавжуд?
Австралия
Австралия дунёда болалар учун ижтимоий тармоқларни тақиқлаган биринчи давлат бўлди. 16 ёшгача бўлган болалар учун ижтимоий тармоқларни тақиқловчи қонун мамлакат парламенти томонидан 2024 йил ноябрь ойида қабул қилинган ва 2025 йил 10 декабрда кучга кирган. Тақиқ TikTok, YouTube, Instagram, Snapchat, Facebook, Reddit ва X каби 10 та платформага тегишли. Бу WhatsApp мессенжери, электрон почта мижозлари, онлайн ўйинлар ёки таълим лойиҳаларига тааллуқли эмас.
Хитой
Мамлакатда вояга етмаганлар учун энг қатъий қоидалар мавжуд: онлайн ўйинлар ҳафтасига уч соат билан чекланган ва ижтимоий тармоқ платформалари контент фильтрлари ва кириш вақтини чекловчи махсус "ёшлар режимлари"ни жорий этиши шарт. Бундан ташқари, кенг кўламли давлат цензураси ва алгоритмик назорат тизими мавжуд.
Франция
15 ёшгача бўлган болалар ижтимоий тармоқларда рўйхатдан ўтиш учун ота-оналарининг розилигини талаб қилади. Рақамли гиёҳвандликни кучайтирадиган алгоритмларни чеклашга қаратилган қонунчилик ҳам тарғиб қилинмоқда.
АҚШ
Бир қатор штатлар турли чекловларни жорий қилди, жумладан, ота-она назоратини кучайтириш, вояга етмаганлардан маълумот тўплашни тақиқлаш ва алгоритмик шаффофлик талаблари. Федерал даражада, айниқса, Instagramнинг ўсмирларнинг руҳий саломатлигига таъсири бўйича текширувлардан сўнг фаол муҳокамалар давом этмоқда.
Жанубий Корея
Онлайн ўйинлар учун "қора қонун" бекор қилинганидан сўнг, мамлакат ёшларнинг рақамли хатти-ҳаракатларини тартибга солиш бўйича янги чораларни фаол муҳокама қилмоқда. Шу билан бирга, рақамли саводхонликни оширишга қаратилган таълим дастурлари ишлаб чиқилмоқда.
Ҳиндистон
Миллий хавфсизлик муаммолари туфайли мамлакатда TikTok ва бошқа бир қатор Хитой иловалари блокланди. Контентни модерация қилиш ва рақамли платформаларни назорат қилиш талаблари кучайтирилди.
Қозоғистон
Қозоғистонда 16 ёшгача бўлган фойдаланувчиларнинг онлайн платформаларда рўйхатдан ўтишини тақиқловчи қонун лойиҳаси ишлаб чиқилди. Лойиҳага кўра, 16 ёшгача бўлган болаларга видеохостинг сайтлари, ижтимоий тармоқлар ва контент платформалари каби кўпгина хизматларда аккаунт яратиш тақиқланади. Фақатгина истисно хабар алмашиш иловаларидир.
Ўзбекистон
2021 йилда TikTok ва бошқа бир қанча платформалар маълумотларни локализация қилиш талабларига риоя қилмагани учун вақтинча блокланди. "Зарарли контент"ни, жумладан, ёшлар орасида тарқатишни назорат қилиш кучайтирилди. Рақамли хавфсизликни яхшилашга қаратилган бир қатор қонунлар қабул қилинди.
Қирғизистон
Мамлакатда давлат идоралари қарори билан ижтимоий тармоқларни блокировка қилишга имкон берувчи "Ахборотни манипуляция қилиш тўғрисида"ги қонун мавжуд. Ота-оналар назоратини кучайтиришга қаратилган тузатишлар муҳокама қилинмоқда ва онлайн безорилик ва бузғунчи жамоаларга қарши курашиш ташаббуслари амалга оширилмоқда.
Тожикистон
Мамлакатда интернет қатъий тартибга солинган: ижтимоий тармоқларга кириш вақти-вақти билан чекланган. Ахборотни, айниқса ёшлар орасида тарқатишни назорат қилиш кучайтирилди. Рақамли саводхонлик мактаб ўқув дастурларига киритилган.
Туркманистон
TikTok, Instagram ва Facebook каби ижтимоий медиа платформалари расман мавжуд эмас. Ёшлар кўпинча VPNлардан фойдаланадилар, аммо бу платформаларга кириш бутунлай блокланиши мумкин. Мамлакат "анъанавий қадриятларни" сақлаб қолиш мақсадида рақамли муҳит устидан қатъий назоратни сақлаб қолади.
Хулоса қилиб айтганда, ўсмирларни рақамли муҳитдан бутунлай ажратишга уринишдан кўра - бу бугунги дунёда деярли имконсиз - уларда танқидий фикрлаш ва онлайн хавфсизлик кўникмаларини ривожлантириш муҳимроқ. Мақсад катталар ҳаётининг ажралмас қисмига айланадиган технологиялардан ишончли ва хавфсиз фойдаланишга қодир бўлган хабардор ва саводли фойдаланувчиларни тарбиялаш бўлиши керак.
Биз илгари Туркияда болалар орасида интернетдан фойдаланиш 2024 йилда рекорд даражадаги 91,3% га етганини хабар қилган эдик. Бу рақам рақамли технологияларнинг ёш авлод ҳаётидаги ортиб бораётган ролини акс эттиради.
