Трампнинг тарифлари жаҳон бозорига қанчалик таҳдид солади
ASTANА. Кazinform - Август ойида АҚШ дунёнинг кўплаб мамлакатларига божларни оширди. Энди жаҳон бозорининг келажаги қоронғу, деб ёзади Кazinform агентлигининг халқаро шарҳловчиси.
Глобал савдо қоидалари бузилди
АҚШ Европа Иттифоқи каби баъзи давлатлар билан келишиб олди ва бошқалар билан муросага кела олмади. Тарифлар ҳажми мамлакатларга қараб фарқ қилади, масалан, Швейцарияга нисбатан 39 фоизни ташкил этди, аммо уларнинг деярли барчаси АҚШ президенти Дональд Трампдан божлар жорий этилиши ҳақида огоҳлантирувчи хатлар олди. Қозоғистонга ҳам худди шундай хат келди, унда мамлакатга 25 фоизлик бож жорий этилиши айтилган.
Албатта, ҳар бир давлатда вазият бошқача. АҚШ билан савдо алоқаларининг шартлари ва кўлами ҳамма жойда ҳар хил, ўзаро боғлиқлик даражаси ҳам ҳар хил. Мисол учун, расмий маълумотларга кўра, Қозоғистоннинг АҚШга экспорт қилинадиган маҳсулотининг атиги 5 фоизига янги тарифлар қўлланилади. Лекин бу ерда асосийси 1 августдан бошлаб биз 30 йилдан бери кўникиб қолган жаҳон бозори энди йўқ бўлиб кетиши мумкин.
Қозоғистон Савдо ва интеграция вазири А. Шаққалиевнинг вазиятни “ностандарт” деб таърифлаши бежиз эмас, чунки ЖСТ қоидалари ва барча халқаро мажбуриятлар бузилмоқда. Бу АҚШнинг янги солиқ сиёсатига дуч келган барча мамлакатлар ҳозирда курашаётган асосий масаладир.
Буларнинг барчаси сўнгги 35 йил ичида ўрнатилган халқаро савдо қоидаларига қандай мос келади? Муаммо нафақат АҚШда, балки келишувга кирган барча мамлакатларда, масалан, Европа Иттифоқида мавжуд савдо қоидаларини ихтиёрий ёки ноихтиёрий равишда бузмоқда.
Албатта, бу қоидалар ҳақида кўп саволлар бор эди. Хитой, Россия, Бразилия, Жанубий Африка, Ҳиндистон ва шартли равишда Глобал Жануб деб аталадиган бошқа давлатлар кўпинча нима учун жаҳон савдосини фақат Ғарб давлатларининг институтлари таъминлайди деган саволни кўтаради. Савдо ва захира валюталари, баҳолаш, суғурта, молия, транспорт ташкилотлари, уларнинг фаолияти Ғарб мамлакатларида, асосан АҚШда тартибга солинади.
Тўловларнинг ярми долларда амалга оширилади
Бироқ, қанча гапирирганига қарамай, улар самарали муқобил таклиф қила олмадилар. Зеро, жаҳон савдоси фақат Ғарб давлатларининг анъанавий бозор иқтисодиётида мавжуд бўлган институтларнинг тегишли сифатини талаб қилади. Шунинг учун ҳамма ундан фойдаланади. Ҳозирда бир қатор давлатлар доллардан захира ва савдо валютаси сифатида фойдаланмасликка ҳаракат қилишса-да, жаҳон миқёсида унга объектив конвертация қилинадиган муқобил йўқ. Тўловларнинг 47,68 фоизи долларда амалга оширилган, иккинчи ва учинчи ўринларда евро ва фунт стерлинг туради.
Хитой иқтисодиёти қанчалик кучли бўлишига қарамай, ҳатто юан ҳам чекланган конвертация қилинадиган валюта ҳисобланади. Шундай қилиб, унинг жаҳон савдосидаги улуши 2024 йил ноябрь ойида 3,89% ни ташкил этди. Бироқ, бу бир йил олдинги 2,93% дан сезиларли даражада кўп. Аммо бу кўп жиҳатдан Хитой ва Россия ўртасидаги савдо муносабатларининг ҳолати билан боғлиқ. Агар валюта эркин конвертация қилинадиган бўлса, у ҳолда иқтисодиёт учун хавфлар ҳам ортади. 1997-1998 йиллардаги Осиё инқирозини эслашимиз мумкин. Ўша пайтда Таиланд бати молиявий чайқовчиларнинг оммавий ҳужумига биринчи бўлиб бўйсунди. Бу миллий валютанинг қулаши, фонд индексларининг пасайиши, капиталнинг чиқиб кетиши, банк инқирози, корпоратив банкротлик ва инфляциянинг ўсишига олиб келди.
Осиёдаги барча давлатлар ушбу инқироздан сабоқ олдилар ва вазиятнинг такрорланишининг олдини олдилар. Бундан ташқари, 2008 йилдаги навбатдаги инқироз даврида Осиё давлатлари барқарорлаштирувчи рол ўйнади. 2009 йилда жаҳон савдоси 11,89% га пасайганда, Хитой биринчи навбатда ҳам талабни, ҳам таклифни таъминлаб, катта қўллаб-қувватлади. Эслатиб ўтамиз, 2004-2007 йилларда жаҳон савдоси йилига ўртача 8,74% га ўсган. 2008 йилги инқироз ўз миқёсида 1930-йиллар бошидаги Буюк Депрессияни эслатди. Ўша пайтда савдо урушлари туфайли юзага келган инқироз 10 йил давом этди, шунинг учун 2008 йилда мамлакатлар протекционистик қарама-қаршиликни бошламасликка қарор қилишди.
АҚШ — глобаллашувнинг асосий бенефицари
Глобаллашув бугунги кунда биз билган дунёни ўрнатди. Бу глобал талаб ва таклифнинг ўсишига ва талабни қондириш учун кўплаб янги ишлаб чиқариш занжирларининг пайдо бўлишига олиб келди. Бунга кўплаб мамлакатларга ўз харажатларини молиялаштириш учун кредитга таянишга имкон берган глобал пул массасининг ўсишини қўшинг.
Умуман олганда, глобаллашган дунё қанчалик адолатсиз бўлиб кўринмасин, усиз ҳамма нарса ёмонроқ бўлар эди. Шунинг учун Трампнинг ҳозирги ҳаракатларига ҳамма ҳайрат билан қарамоқда. Глобал жануб мамлакатлари АҚШни глобаллашувнинг асосий бенефициари деб билади. Трамп эса аксинча, биз бутун ички бозорни бошқа давлатларга бердик, биз эса ютқазяпмиз, деган шиор билан ҳокимиятга келди. Шунинг учун у савдо камомадини қоплаш учун бутун дунёнинг АҚШ билан савдосига қўшимча солиқ солишга интилади.
Аслида, бу — протекционизм. Агар қарши чекловлар ўрнатилган бўлса, бу протекционистик уруш бўлар эди. Агар бу давом этса, янги Буюк Депрессия хавфи мавжуд. Бироқ, глобаллашув ҳали ҳам қимматли бойликдир. Шунинг учун ҳам баъзи давлатлар музокаралар олиб боришга ҳаракат қилмоқда. Масалан, июль ойи охирида Европа Иттифоқи Трамп режалаштирган 30% ўрнига 15% тариф тўлашга рози бўлди. Аммо пўлат ва алюминий бўйича 50% ставкаси сақланиб қолмоқда, бу эса ушбу маҳсулотларни тақиқланган деб айтишга асос беради. Шу билан бирга, АҚШ Швейцарияга мисли кўрилмаган 39% бож жорий қилди. Энди швейцарияликлар АҚШ билан музокаралар олиб боришлари ва келишувга эришишлари керак, чунки улар ўз товарлари учун бошқа бозор тополмайдилар.
Барча давлатлар АҚШ билан келишувга эришишга ҳаракат қилмоқда. Чунки улар протекционистик уруш ва жаҳон савдосининг қулаши ёмонроқ вариант эканлигини тушунишади. Натижада, улар Европа Иттифоқи каби АҚШ фойдасига қўшимча солиқ тўлашга рози бўлишади.
Дунёнинг икки йирик иқтисодиёти - Америка ва Хитой ўртасидаги келишувнинг натижаси қандай бўлади? Улар 12 августгача келишувга эришишлари керак. Акс ҳолда, АҚШ Хитойдан импорт қилинадиган товарларга божларни 145 фоизгача ошириш билан таҳдид қилмоқда. Бу 524 миллиард долларлик маҳсулот оқимини самарали тўхтатиб қўйиши мумкин, яъни Хитой 2024 йилда АҚШга қанча миқдорда маҳсулот етказиб берган. Агар бунга Япония, Жанубий Корея, Вьетнам ва Жануби-Шарқий Осиёнинг бошқа давлатларидан импорт бўйича чекловларни қўшсак, у ҳолда жаҳон савдоси жуда жиддий қийинчиликларга дуч келади.
Қозоғистонга таъсири
Бироқ, минтақавийлаштириш кўпинча альтернатива сифатида кўриб чиқилади. Агар АҚШга етказиб беришнинг иложи бўлмаса, у ҳолда маҳаллий бозорларни алоҳида ҳудудлар даражасида ривожлантириш мумкин. Масалан, Евроосиё бозори катта ривожланиш салоҳиятига эга. Бир томонда Хитой, иккинчи томонда Ҳиндистон, учинчи Европа ва Россия ва бошқалар. Бу бизнинг континентал савдо йўлларимиз кесишган жой сифатида Қозоғистон учун қўшимча имкониятлар очади. Бироқ, бу ерда савдо оқимларини осонгина қайта ташкил этиш мумкинми, деган савол туғилади. Зеро, жаҳон савдосида етакчи ўринни худди шу институтлар эгаллайди ва рақобат савдо бозорлари учундир. Шу маънода АҚШ бозори ўз аҳамиятини сақлаб қолади.
Глобаллашув инқирози дунёда фаолликнинг пасайишига олиб келмоқда, бу биз учун муаммодир. Бу хомашё, жумладан, нефть нархининг пасайишига олиб келиши мумкин. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш ва савдо занжирларини қайта қуриш товар оқимининг йўналишини ўзгартиради. Бу Қозоғистон учун фойдалими, бири иккинчисини алмаштирадими? Яхшиямки, АҚШдан бошқа барча мамлакатлар жаҳон савдосининг аввалги тизимини маълум даражада сақлаб қолишдан манфаатдор.
