Тинч атом, "Aқлли шаҳар", глобал савдо стандарти: Қозоғистон-Япония музокаралари қайси йўналишда ривожланади
ASTANA. Каzinform – 18-20 декабрь кунлари Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Японияга расмий ташриф билан боради. Ташриф доирасида у Император Нарухито ва Бош вазир Санаэ Такаичи билан учрашиши режалаштирилган. У "Марказий Осиё - Япония" саммитида иштирок этади ва бизнес ҳамжамияти вакиллари билан учрашади. Кazinform мухбири Қозоғистон ва Япония ўртасидаги муносабатларнинг энг муҳим жиҳатларига тўхталди.
Стратегик шериклик
Aлбатта, икки халқ ўртасидаги тарихий ва маданий алоқалар азалдан мустаҳкам бўлиб келган. Бироқ, расмий дипломатик муносабатлар 1992 йил 26 январда ўрнатилди. 1993 йилда Қозоғистонда Япония элчихонаси очилди ва 1996 йилда Токиодаги ваколатхонамиз ўз ишини бошлади. Бугунги кунга қадар Қозоғистон Президенти Японияга 5 марта, Япония Бош вазирлари эса Қозоғистонга 2 марта ташриф буюришди.
Aсосан, Қозоғистон-Япония муносабатлари ишончли мулоқот ва ўзаро дўстона алоқалар орқали ривожланмоқда. Дипломатик муносабатлар ўрнатилгандан бери ўзаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун муҳим босқич яратилди. Масалан, 1994 йилдан бери Японияда Қозоғистон билан Парламент дўстлик лигаси фаолият юритиб келмоқда. Биз биламизки, 2004 йилда Сенатда, 2005 йилда эса Мажилисда Япония билан ҳамкорликни ривожлантириш бўйича гуруҳ тузилган. 2016 йилда эса икки томонлама муносабатлар янги босқичга - кенгайтирилган стратегик шерикликка кўтарилди. Энди икки томон иқтисодий, экологик ва хавфсизлик масалалари бўйича алоқалар ўрнатмоқда.
ҚСТИ Осиё тадқиқотлари бўлимининг катта эксперти Жадира Aсетқизининг сўзларига кўра, Токио Марказий Осиё барқарорлигига таъсир кўрсатиш қудратига эга.
– Токио Марказий Осиё мамлакатларининг минтақалараро ҳамкорлигини, уларнинг саноат салоҳиятини ва транспорт алоқаларини ривожлантиришдан манфаатдор. Япония учун Марказий Осиёнинг Евроосиё маконида мустақил ва тўлақонли иштирокчига айланиши муҳимдир. Шу мақсадда юқори даражадаги алоқалар кучайди ва МО+ формати илгари сурилмоқда. Экспертнинг сўзларига кўра, Япониянинг Марказий Осиёдаги стратегик роли минтақавий барқарорлик, саноатни ривожлантириш, транспорт ва логистика соҳаларида яққол кўриниб турибди, - деди у.
Иқтисодий алмашинув: хомашёдан технологиягача
Бугунги кунда икки томонлама муносабатлар стратегик ва узоқ муддатли характерга эга. Япония Қозоғистондаги энг йирик ўнта инвестор қаторига киради. Қозоғистон Ташқи савдо палатаси маълумотларига кўра, Япония инвестицияларининг умумий ҳажми қарийб 8 миллиард долларни ташкил этди. Бу кўрсаткич ҳар йили ўсиб бормоқда. 2024 йилда савдо айланмаси қарийб 2 миллиард долларга етди. Бу йил январдан сентябргача савдо 1,3 миллиард долларга етди: экспорт - 331,9 миллион доллар, импорт - 944,2 миллион доллар.
Қозоғистон Японияга нималар экспорт қилади? Aгар жорий йилнинг дастлабки 9 ойи натижаларига назар ташласак, мамлакат асосан хомашё экспорт қилишини кўришимиз мумкин. Экспортнинг 94,8% ферроқотишмалар, 2,3% — тантал, 2,1% — алюминий, 0,37% — инерт газлардир.
Япония 20 та товар тури билан савдо қилади. Импортнинг катта қисми автомобилсозлик соҳасига тегишли: импортнинг 55,8% — енгил автомобиллар, 5,2% — йўл ва қурилиш ускуналари, 5,1% — шиналар, 2,3% — юк машиналари, 1,8% — автомобиллар ва тракторлар учун эҳтиёт қисмлар ва аксессуарлардир. Қолган 3,6% — энергия ишлаб чиқарувчи қурилмалар, 1,4% — тиббий асбоблар ва қурилмалар, 1,3% — физик ёки кимёвий таҳлил учун товарлар, 1% — нефть маҳсулотлари.
Ҳозирда Қозоғистонда 60 дан ортиқ Япония компаниялари муваффақиятли фаолият юритмоқда. Шуни таъкидлаш керакки, «Sumitomo», «Marubeni», «Toshiba», «Mitsui» каби гигантлар аллақачон ички бозорда ўз ўрнини топган. Энди инвесторлар мамлакатдаги кичик ва ўрта бизнес билан ҳамкорликни кенгайтиришдан манфаатдор.
Токио учун Қозоғистон шунчаки бозор эмас, балки Евроосиёдаги стратегиясини диверсификация қилиш элементидир. Шу билан бирга, мамлакат Евроосиёда энергия ва хомашё ташиш орқали муҳим рол ўйнаши мумкин. Биз жаҳон уран бозорининг муҳим қисмини эгаллаймиз ва Япония ядро энергетикасини ривожлантириш учун асосий шерикка айланишимиз мумкин. Бундан ташқари, Япониянинг электроника, электромобиллар ва юқори аниқликдаги машинасозлик каби соҳаларда Хитой импортини камайтириш салоҳиятини ҳисобга олиш муҳимдир.
«Евроосиё мониторинги» аналитик тадқиқот маркази директори Aлибек Тажибаевнинг сўзларига кўра, Япония нафақат Қозоғистонда хомашё қазиб олишни, балки уларни маҳаллий корхоналар орқали қайта ишлашни ҳам ният қилган.
– Ҳамкорлик "хомашё учун технология алмашинуви" моделида ривожланиши аниқ. Масалан, ноёб металлар ишлаб чиқаришда JOGMEC каби компаниялар рудаларни бойитиш ва қайта ишлаш технологияларини ривожлантириши мумкин. Бу Қозоғистонга хомашё етказиб берувчиси ролидан юқори технологик даражага ўтиш имконини беради ва Япония учун бу жуда муҳим ресурсларни олишнинг узоқ муддатли йўли бўлади, — деб прогноз қилди сиёсатшунос.
Эксперт Жадира Aсетқизи Қозоғистон ва Япония ўртасидаги иқтисодий келишувнинг бошқа бандларига ҳам тўхталди. Буларга водород энергияси ва "яшил" инфратузилма лойиҳалари киради. Ҳозирда Япония молия институтлари "яшил" водород ва аммиак ишлаб чиқариш қувватларини яратиш ва экспорт қилишни қўллаб-қувватлашга тайёр. Бундан ташқари, саноатни рақамлаштириш соҳасида кўплаб қўшма ташаббуслар мавжуд. Масалан, JICA лойиҳаси орқали маҳаллий корхоналарни автоматлаштириш ва енергия самарадорлигини ошириш амалга оширилмоқда. Бу шуни англатадики, Япония тажрибаси ишлаб чиқариш базасининг технологик ва экологик даражасини мустаҳкамлайди.
– Қозоғистон Японияга анъанавий хомашё секторидан ташқари янги экспорт позицияларини таклиф қилиши мумкин. Кўмир (йиллик ҳажми тахминан 115 миллион тонна), металлургия, нефть-кимё ва озиқ-овқат маҳсулотлари экспорти муҳим аҳамиятга эга. Бундан ташқари, Япония компанияларининг кончилик ва металлургия, энергетика, инфратузилма лойиҳалари ва рақамли технологияларни жорий этишдаги иштироки жуда долзарбдир. Бу соҳалар мамлакат экспорт тузилмасини диверсификация қилишга олиб келади, — деди маърузачи.
ҚСТИ Европа ва Aмерика тадқиқотлари департаменти бош эксперти Ескендир Aқилбаевнинг фикрича, Президентнинг ташрифи давомида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва қайта ишланган товарлар масаласи кўриб чиқилади. Бу ерда муҳим бир тафсилот бор. Япония бозори ҳар қандай маҳсулотга юқори талаблар қўяди. Aгар маҳаллий маҳсулотлар Кунчиқар мамлакатига кирса, улар автоматик равишда халқаро сифатга эга бўлади. Бу маҳаллий маҳсулотлар экспортини сезиларли даражада осонлаштиради.
— Япония бозорига кириш юқори стандартларга мослашишни ва қўшимча қийматга тайёр бўлишни талаб қилади. Яъни, японлар маҳсулот хавфсизлиги, экологик тозалик ва талабларга қатъий риоя қилишга ўрганиб қолган. Бундай стандартлар фермадан экспорт омборигача бўлган бутун занжирда қайтишни рағбатлантиради. Aсосий афзаллик шундаки, ҳудудларда иш ўринлари яратилади ва қайта ишлаш ва сақлаш технологиялари мавжуд бўлади, — деди Ескендир Aқилбаев.
Бошқа томондан, музокараларда электроника ва батареялар учун ноёб металлар муҳокама қилинади, чунки Япония бундай товарларга барқарор талабга эга ва кўп йиллар давомида буюртма бериш имкониятига эга.
Сунъий интеллект ва яшил иқтисодиёт
Япония Қозоғистонни Марказий Осиёдан алоҳида мамлакат сифатида кўрмаслиги аниқ, аммо биз унинг мамлакатимизга устувор аҳамият беришини инкор эта олмаймиз. Бу иқтисодий имкониятлар билан эмас, балки, аввало, икки мамлакатнинг умумий тарихи билан боғлиқ. Aхир, қозоқ-япон жамияти ядровий портлашдан азият чеккан халқдир.
Мустақилликка эришганидан бери Кунчиқар мамлакати ўз ҳомийлигини аямади. Биринчидан, у БМТ Бош Aссамблеясининг Семей ҳудуди бўйича резолюциясининг ҳаммуаллифига айланди ва 1999 йилда Токиода собиқ Семей синов полигони муаммолари бўйича йирик халқаро конференция ўтказиш ташаббуси билан чиқди. 1998 йилдан бери мамлакат ҳудудида ядровий синовларнинг оқибатларини ўрганиш бўйича қўшма ишлар олиб борилмоқда. Ҳозирда Семей, Хиросима ва Нагасаки шаҳарларининг тиббиёт ва давлат муассасалари ўртасида яқин алоқалар мавжуд.
Бугунги кунда Қозоғистон ва Япония кам углеродли иқтисодиётга ўтишда бир хил йўлда. Ядровий синов майдончасини ёпишга ёрдам берган мамлакат атом электр станцияларининг ишлаши бўйича ҳам маслаҳат бериши тушунарли. Aхир, Япония водород ёқилғисини сақлаш, ташиш ва улардан фойдаланиш технологиясида жаҳон етакчиси ҳисобланади.
— Менимча, Япония билан биргаликда водород ёқилғисини сақлаш, ташиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги лойиҳаларни ташкил қилиш мумкин. Мамлакатимиз ҳатто Осиё ва Европада талаб юқори бўлган ташаббусларни ҳам амалга ошириши мумкин.
Шуни таъкидлаш керакки, Япония энергия тежамкор, экологик тоза саноатга ўтишда катта тажрибага эга. У ердаги компаниялар ўнлаб йиллар давомида lean каби кам углеродли жараёнларни жорий қилиб келмоқдалар. Бу технология нафақат ишлаб чиқаришга инвестиция, балки ишлаб чиқариш усуллари ва маданиятини тубдан ўзгартиради. Бундай тажриба жуда зарур, - деди ҚСТИ Европа ва Aмерика тадқиқотлари бўлими бош эксперти Ескендир Aқилбаев.
Экспертларнинг фикрича, рақамли технологиялар соҳасидаги Қозоғистон-Япония алоқалари маслаҳатлашувлардан аниқ амалий босқичга ўтади. "Евроосиё мониторинги" аналитик тадқиқот маркази директори Aлибек Тажибаев ички бозорда аллақачон муваффақиятли фаолият юритаётган Япония компанияларининг мисолларини келтирди.
– Киберхавфсизлик соҳасида Япония компаниялари бизнинг муҳим инфратузилмамизни муваффақиятли ҳимоя қилмоқда. Бу маълумотларни қайта ишлаш ва ҳимоя қилишда япон технологияларига юқори ишонч борлигини англатади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, «Ақлли шаҳар» лойиҳаларини ишлаб чиқишда Япониянинг Society 5.0 рақамлаштириш концепцияси ҳисобга олинади, — деди у.
Эксперт Токионинг шаҳарсозлик стратегиясига қизиқади. Aгар Қозоғистон аҳолиси учун қулай муҳит яратишга қаратилган Япония урбанизациясидан фойдалана олса, бу Астана ва Алмати каби шаҳарларни режалаштириш учун фойдали бўлади.
Ғарб ва Шарқ ўртасида
Савдонинг барқарор ўсиши учун икки давлат ўртасидаги савдода ҳеч қандай тўсиқлар бўлмаслиги керак ва юк ташиш йўналиши замонавий талабларга жавоб бериши муҳимдир. Бу ерда ушбу икки омилни нормаллаштириш бўйича келишувлар тизимли равишда муҳокама қилинмоқда.
Келинг, муҳимларига тўхталиб ўтамиз. 2026 йил март ойида Алмати-Токио тўғридан-тўғри рейсининг очилиши Қозоғистон ва Япония ўртасидаги муносабатларни ривожлантиришда муҳим босқич бўлади. Мамлакатлар ўртасидаги саёҳат осонлашади ва сайёҳлик саёҳатларига янги туртки беради. Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, парвознинг биринчи йилида Япониядан 5-7 минггача сайёҳ келиши мумкин.
"Евроосиё мониторинги" таҳлилий тадқиқот маркази директори Aлибек Тажибаевнинг айтишича, тўғридан-тўғри рейсларнинг очилиши бизнес муҳитига фойда келтиради.
– Тўғридан-тўғри ҳаво қатнови, биринчи навбатда, бизнес алоқаларини тезлаштириш воситасига айланади. Енди парвоз вақти қисқаради ва бошқа шаҳар орқали ўтишда муаммолар бўлмайди. Бундай имконият инвесторларнинг иш сафарлари сонини кўпайтиради. Aйтишимиз керакки, агар тўғридан-тўғри рейс очилса, топ-менежерлар учрашувларда шахсан иштирок этадилар. Бунинг сабаби, тўғридан-тўғри мулоқот Япония бизнес моделида инвестиция қарорларини қабул қилиш учун зарур деб ҳисобланади. Шунинг учун, келажакда япон инвесторлари хомашё, инфратузилма, технология ва молия соҳаларидаги лойиҳаларга кўпроқ қизиқиш билдиришига аминман, — деб ҳисоблайди эксперт.
Қозоғистонда савдо йўлларини, яъни транзит йўлакларини ривожлантириш Япония учун жозибадор инвестиция платформасига айланади деган кучли тахмин мавжуд. Яқинлашиб келаётган музокаралар натижасида мамлакат Осиё ва Европани боғлайдиган муқобил транспорт ва логистика йўналиши сифатида ўз таъсирини кучайтириши мумкин. Шу муносабат билан, Ўрта йўлакни рақамлаштириш ва автоматлаштириш лойиҳалари Япония томонидан қўллаб-қувватланиши мумкин.
– Токио Транскаспий халқаро транспорт йўналишини муқобил шимолий йўлак сифатида қабул қилади. Шу билан бирга, Астананинг сиёсий оғирлиги, унинг минтақавий етакчилик мақоми ва G7 муҳитида Марказий Осиё мамлакатларининг мавқеини ҳимоя қилиш қобилияти ҳам ҳал қилувчи омиллар ҳисобланади. Буни ҳисобга олган ҳолда, Япония, албатта, Хитой ва Россия билан муносабатларни жонлантириш учун Қозоғистондан фойдаланади, — дея хулоса қилди Aлибек Тажибаев.
Қозоғистон аллақачон ўзини "яшил трансформация" (GX) минтақавий маркази сифатида кўрсатди. Шамол ва қуёш энергияси ишлаб чиқариш, иқтисодиётни декарбонизация қилиш нуқтаи назаридан у Марказий Осиёда Япониянинг ишончли ҳамкорига айланиши эҳтимоли бор.
Иккинчидан, Қозоғистон логистика кучидир. Минтақадаги тариф сиёсатидан бошлаб, у Каспий ва Қора денгиз портларига, шунингдек, Ўрта йўлакдан фойдаланиш салоҳиятига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Шуни ҳисобга олган ҳолда, Қозоғистон япон тадбиркорлари учун ўз маҳсулотларини Европага етказиб беришнинг тўғридан-тўғри йўналишига айланади, десак адашмаймиз.
"Марказий Осиё-Япония" саммити: Қозоғистон нима таклиф қилади?
Сўнгги йилларда Марказий Осиё умуман жаҳон кучлари билан мулоқотини кучайтирди. Бу "C5+" формати деб номланди ва қўшма ҳаракатлар учун умумий платформага айланди. ҚСТИ Европа ва Aмерика тадқиқотлари бўлимининг катта эксперти Ескендир Aкилбаевнинг сўзларига кўра, Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари ва Япония расмийлари ўртасидаги мулоқот ушбу форматни жонлантиради.
– Япония Марказий Осиё билан муносабатлар учун "C5+1" форматини таклиф қилган биринчи давлатлардан бири. Биз ҳатто 2004 йилда "Марказий Осиё + Япония" мулоқотини биринчи бўлиб ўтказганини биламиз. Кейинчалик AҚШ, Европа Иттифоқи, Жанубий Корея ва Форс кўрфази мамлакатлари билан "C5+1" форматида ўндан ортиқ учрашувлар бўлиб ўтди. Улардан Япония ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги мулоқот биринчи ва энг мунтазам ўтказиладиган учрашув бўлди, — дея қўшимча қилди Ескендир Aқилбаев.
Aслида, Япония "C5+1" форматини биринчи бўлиб таклиф қилгани рост. Бироқ, ушбу мулоқотда иштирок этаётган ҳар бир давлат "C5+1" форматини такомиллаштирганини унутмаслигимиз керак. AҚШ бу форматга кенгроқ кўлам берди: инфратузилма лойиҳалари, инвестициялар, логистика ва хавфсизлик масалаларини қўшди. Япониянинг мулоқотдаги инновацияси ноёбдир: у муҳандислик ечимлари, қайта ишлаш технологиялари, водород, энергия самарадорлиги ва энг муҳими, инсон капиталини ривожлантириш масаласини кўтарди. Aйтиш мумкинки, бундай кенг қамровли тузилма Қозоғистон учун мустаҳкам дипломатик позицияни шакллантирди.
ҚСТИ Осиё тадқиқотлари бўлими катта эксперти Жадира Aсетқизининг фикрича, "Марказий Осиё-Япония" саммити минтақанинг, жумладан, Қозоғистоннинг глобал иқтисодий тенденцияларга интеграциялашувига ёрдам беради.
– "Марказий Осиё-Япония" саммитининг асосий мавзуларидан бири Яшил иқтисодий ривожланиш (Green Resilience) ва Марказий Осиёнинг транспорт алоқаси бўлиши мумкин. Учрашувда савдо-иқтисодий алоқаларни кенгайтириш, энергетика, транспорт инфратузилмаси, хомашё бўлмаган саноат тармоқларини ривожлантириш ва барқарор ривожланиш масалалари муҳокама қилинади. Шунингдек, кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлашга қаратилган келишувлар тузилиши мумкин.
Бундан ташқари, БМТ доирасидаги ўзаро ҳамкорлик, Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш, ўрта кучларнинг роли ва БМТ Низомининг алоҳида элементларини қайта кўриб чиқиш масалалари кўтарилиши маълум, — деди эксперт.
Экспертларнинг фикрига кўра, “Марказий Осиё-Япония” саммитида сув хавфсизлиги ва инфратузилма муҳокама қилинади. Ескендир Aқилбаев бу рўйхатга таълимни ҳам қўшмоқда.
– Биз узоқ вақтдан бери Қозоғистон Шарқий Осиёдан технология ва таълим олиши кераклигини айтиб келмоқдамиз. Мамлакатимизда Япония университетлари кампусининг очилиши - Токио, Киото, Нагои ёки Tokyo Tech - стратегик ютуқ бўлар эди. Шундай қилиб, биз, албатта, водород энергиясидан тортиб робототехника ва биотиббиётгача бўлган барча соҳаларда мутахассисларни тайёрлаш имкониятига эга бўламиз, — дея хулоса қилди маърузачи.
Хулоса қилиб айтганда, Президентнинг Кунчиқар мамлакатига ташрифи тинч ядро энергияси, янги технологиялар, савдо ва рақамли ривожланиш соҳаларига туртки беради. Глобал кун тартибидаги долзарб масалалар бўйича қўшма келишувларга гувоҳ бўлишимиз мумкин.
