Тарих доғлари: Қатағон қурбонлари тўлиқ оқландими
ASTANА. Кazinform – Ўтмишни баҳолаш вақт ва тизимли изланишларни талаб этиши аниқ. Бу тамойил репрессия қурбонларига ҳам тегишлидек туюлади. Демак, қарийб бир аср ўтган бўлса ҳам, сиёсий сабабларга кўра таъқибга учраган бегуноҳ фуқароларни тадқиқ қилиш ва оқлаш тўлиқ якунига етмаган. Айни пайтда Kazinform мухбири мавзуга чуқурроқ кириб, келгуси режаларни таҳлил қилди.
Зулматнинг ибтидоси
Сиёсий қатағон қурбонларининг аниқ сонини ёки миллий тақсимотини аниқлаш қийин. Зеро, XX асрнинг олдинги сафларида ташқи кучларга қарши мардлик кўрсатган қозоқлар ҳам, тақдир тақозоси билан заминимизда ўз қароргоҳини мустаҳкамлаган кўплаб халқлар вакиллари ҳам бор. Уларнинг барчаси тўлиқ қатағон қурбонлари қаторига ҳозирча киритилмади. Фақат ҳозир архив маълумотлари очилиб, дастлабки қадамлар қўйилмоқда.
Умуман олганда, тарихчилар Қозоғистонда биринчи кенг кўламли қатағон бошланган вақти сифатида 1928 йилни кўрсатадилар. Чунки 1925 йилда Ф. И. Голощекин Қозоғистон ўлкаси партия қўмитасининг биринчи котиби лавозимига тайинланган ва энг қоронғу даврлардан бирини бошланган. Маълумки, у “Кичик Октябрь” инқилобини яратиш ниқоби остида халқнинг турмуш шароитини заифлаштириб, зиёлиларни йўқ қилди. Шундай қилиб, 1930-йилларда 103 минг киши таъқибга учради, 25 минг киши ўлимга ҳукм қилинди. Аксарияти сиёсат, фан ва санъат вакиллари эди.
Бу фақат ўзимизда содир бўлган фожиа дейиш ноҳақлик бўлади. 1930-1953 йилларда, яъни чорак аср давомида 40 миллиондан ортиқ совет фуқаролари қатағонга учради. Ҳар бир халқнинг тараққийпарвар, эркин маънавиятли зиёлилари нишонга олинди. Баъзилари Қозоғистондаги махсус лагерга (ГУЛАГ) қамалган. Улар орасида Ватанга хоинларининг хотинлари учун Ақмола лагери (АЛЖИР), Қарағанди ахлоқ тузатиш меҳнат лагери (Карлаг), Дальний, Степной, Песчаний, Камишлаг, Ақтўбе, Жезказған лагерлари, Петропавл лагери, Кенгир ва Ўскемен лагерлари бор эди. Қатағон йилларида бу лагерларга 5 миллиондан ортиқ одам сургун қилинган.
Қолаверса, қозоқ ерларига Волгабўйи немислари, Қрим татарлари, Кавказ халқлари мажбуран кўчирилган. 1930-1940 йилларда миллионлаб одамлар Қозоғистонга депортация қилинди. Маълумки, биргина 1937 йилнинг ўзидаёқ минглаб турклар, озарбайжонлар, корейслар, курдлар қўним топган. Бундай таъқиб қилиш усули Иккинчи жаҳон уруши йилларида ҳам давом этди ва 1 миллиондан ортиқ одам ўз уйини тарк этди. Бугун Қозоғистонда истиқомат қилаётган кўплаб немис, грек, чечен, ингуш, қорачай, болқар миллатлари ана шу мураккаб йўлдан ўтган ана шу халқларнинг авлодларидир.
Қурбонлар сони қанча?
Қатағонга учраган қозоқларнинг ўзига хос жиҳати — аҳолининг 40 фоизини йўқотиши, халқнинг кўзга кўринган арбобларининг таъқиб қилинишидир. Қонли даврда Алихан Бўкейханов, Ахмет Байтурсинов, Мағжан Жумабаев, Турар Рисқулов, Беимбет Майлин, Илияс Жансугуров, Сакен Сейфуллин, Санжар Асфендияров, Халел Досмухамедов каби сиймолар отиб ташланди. Сиёсий фанлар доктори, алашшунос олими Абдижалел Бакирнинг фикрича, Совет ҳукумати учун зиёлиларни қамоққа ташлаш қийин эмас эди. Улар ҳар қандай фикр ёки позицияни жиноят деб билиб, эркин фикрли фуқароларни йўқ қилишга уриндилар.
— Муаммо давлатнинг сиёсий тизими билан боғлиқ эди. Тоталитар тузум бўлган, табиатан қарама-қарши бўлган ва фақат Коммунистик партия ва унинг биринчи раҳбарининг устунлигига асосланган социализм жамиятни нафақат синфларга бўлиб ташлади, балки бир синфни бошқасига қарши қўйди. Камбағалларни бой қилиш ўрнига улар бойларни камбағал қилишди ва камбағаллар бойларни йўқ қилишни мақсад қилиб қўйишди.
Сиёсат ва мафкурада “синфий душманлар”, “миллатчилар”, “чет элликлар”, “ижтимоий хавфли унсурлар” атамалари устунлик қилди. Қолаверса, аҳоли ўртасидаги тараққиётга эътиборсизлик, ҳасадгўйлик каби кам учрайдиган, лекин тез-тез учраб турадиган омиллардан тегишли идоралар самарали фойдаланди. Битта ўзи бир давлатнинг вазифасини бажарган Темирбек Жургеновнинг отаси бой бўлгани учунгина “халқ душмани” сифатида четлатилганига ишониш қийин, - дейди тарихчи.
Алашшуноснинг фикрича, сўл сиёсатнинг совуқлиги нафақат зиёлиларга, балки оддий одамларга ҳам қаратилган. Қасддан қилинган қирғин оммавий очарчиликка олиб келди, 2 миллионга яқин одам ўлди. 200 минг қозоқ кўчирилди, кўплаб қишлоқлар ҳувиллаб қолди.
— XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб катта ҳудудни эгаллаган бутун қозоқ халқи чор Россиясининг мустамлакасига айланди. Илгари кўчманчи аҳоли ўтроқ яшашга мажбур бўлди, ортиқча ерлар эса янги муҳожирларга берила бошланди. Бунда, шубҳасиз, қурғоқчилик натижасида ҳосилнинг етишмаслиги, яйловларда ўт етишмаслиги, чорва молларининг оч қолиши каби объектив омиллар сабаб бўлмоқда. Бироқ мустамлакачилик сиёсати бу омилларни кучайтирди. Одамлар кўп жойларда кўчирилди, минглаб одамлар очликдан ўлдилар, - дейди олим.
Уч йил ичида 311 минг киши оқланди
Сиёсатда азалий анъана борки, янги тизим аввалгисини бекор қилади. Бу ёндашув Совет Иттифоқида ҳам кенг қўлланилган. Масалан, қанча одамни қирғин қилган И.Сталин вафотидан сўнг ҳокимият тепасига келган Н.Хрушчев сиёсий қатағон қурбонларини оқлаш жараёни бошланганини биламиз. Айтилмаган ҳақиқат, бегуноҳ туҳмат оммага ошкор бўлди. Шундай қилиб, совет тузуми барбод бўлгунга қадар таъқибга учраган шахслар бирин-кетин ўзларининг одил баҳосини олаётган эдилар.
Қозоғистон мустақилликка эришгач, сиёсий қатағон қурбонларини оқлаш масаласи янги босқичга кирди. 1993 йил 14 апрелда “Оммавий сиёсий қатағон қурбонларини оқлаш тўғрисида”ги махсус ҳужжат қабул қилинди ва 2020 йилга келиб 340 минг киши оқланди. 1997 йилда эса Президент фармони билан 31 май Сиёсий қатағон қурбонларини хотирлаш куни деб эълон қилинди.
Айтиш жоизки, оқлаш тадбиридаги энг муҳим қадам сўнгги йилларда бўлган. 2020 йилда Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев “Сиёсий қатағон қурбонларини тўлиқ оқлаш бўйича Давлат комиссияси тўғрисида”ги фармонни имзолаган эди. Натижада 2020-2023 йилларда ишлаган Давлат комиссияси 311 минг кишини оқлашга муваффақ бўлди. Шундай қилиб, Мустақиллик йилларида оқланган фуқаролар сони 650 мингдан ошди.
Эслатиб ўтамиз, аввал оқлаш жараёнига масъул бўлган Давлат маслаҳатчиси Ерлан Қарин олимлар минглаб ҳужжатларни қўлга киритгани ва оқлаш ҳали ҳам давом этаётганини айтган.
– Барча вилоятларда сиёсий қатағон қурбонларига оқлаш бўйича маҳаллий комиссиялар ташкил этилган. Давлат комиссияси таркибига 425 нафар олим, тадқиқотчи ва экспертлар киритилган бўлиб, улардан 260 нафардан ортиғи вилоят комиссияси аъзолари эди. Республика бўйича 60 дан ортиқ давлат ва идоравий архивлар материаллари ўрганилди. 2,6 миллиондан ортиқ ҳужжат ва материаллар махфийликдан чиқарилди.
Сиёсий репрессияга учраган 311 мингдан ортиқ киши оқланди. Тадқиқот натижаларини илмий жиҳатдан расмийлаштириш учун Давлат комиссиясининг 72 жилдлик материаллари тўплами бир туркумда нашрга тайёрланди. Келгусида Президент фармони билан ташкил этилган “ХХ асрда сиёсий қатағон материалларини ўрганиш маркази” томонидан сиёсий қатағон бўйича тадқиқотлар давом эттирилади, – деди Давлат маслаҳатчиси.
Бугунги кунда Қатағон қурбонлари учун ягона давлат жамғармаси тузилди. Бу ерда жабрланганларнинг исмлари бўйича барча тегишли ҳужжатларни топиш мумкин. Бундан ташқари, 2023 йилда турли тоифадаги қатағонларга оид 31 жилдлик ҳужжатлар нашр этилса, ўтган йили Алаш ҳаракати тарихига оид 12 жилдлик архив материаллари китобхонга тақдим этилган эди. Бундан ташқари, 2,4 миллиондан ортиқ архив карталаридан “махфий” мақом олиб ташланди.
Мажилис депутати Еркин Абилнинг фикрича, қатағон қурбонлари сони ҳали ҳам кўп. Айтилишича, миллионлаб одамлар оқланиш навбатини кутмоқда. Сиёсий ҳаётда қатнашмаса-да, бегуноҳ жабр чеккан бадавлат кишиларнинг фарзандларига алоҳида эътибор қаратиш лозим.
—Улар ҳеч нарса қилмаган ва айбсиз бўлсалар ҳам қамоққа ташланган. Улар "ғалати" ижтимоий вазиятга эга. Булар султон ва бойларнинг болалари эди. Чор тузуми даврида давлат идораларида таржимон ёки хизматчи бўлиб ишлаганлар ёки уларнинг қариндошлари таъқибга учраган. Уларнинг барчаси овоз бериш ҳуқуқидан маҳрум бўлганлар қаторида эди. Уларнинг шаҳарларда яшаши ва олий маълумот олишига рухсат берилмаган. Бу ҳам репрессиядир. Улар лагерларга юборилмаган, балки жазоланган. Бу одамларни инобатга оладиган бўлсак, таъқибга учраганлар аллақачон уч миллионга яқин экани маълум бўлди, — деди депутат.
Тарихнинг доғли саҳифалари чуқур ўрганишни талаб қилади. Ҳозирда Давлат комиссияси томонидан бошланган ишлар давом эттирилиб, қатағон қурбонларини оқлашнинг янги босқичи режалаштирилган. Бу қадамлар қурбонларнинг исмларини ноҳақ қоралашдан тозалабгина қолмай, балки бутун халқ интилаётган орзуни рўёбга чиқаришга тўғридан-тўғри йўл бўлади.
