Стратегик устуворлик: Қозоғистон қишлоқ хўжалигини қандай модернизация қилишни режалаштирмоқда
ASTANА. Кazinform – Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев бу йилги Мурожаатномасида қишлоқ хўжалигини тизимли модернизация қилиш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашни миллий устуворлик сифатида белгилаб берди. Президентнинг "бозордаги ҳозирги вазият ҳақида гапириш ҳам уят" деган танқиди қишлоқ хўжалиги секторини тубдан ислоҳ қилиш зарурлигини яққол кўрсатди. Каzinformнинг таҳлилий шарҳловчиси соҳанинг ривожланиш йўналишини, вазирликнинг аниқ чораларини ва экспертларнинг фикрларини таҳлил қилди.
Озиқ-овқат хавфсизлиги ва Қозоғистон агросаноат комплексини ривожлантириш мамлакат учун стратегик устуворлик ҳисобланади. Жаҳон бозоридаги нархларнинг беқарорлиги, иқлим ўзгариши ва логистика қийинчиликлари шароитида Қозоғистоннинг ўз маҳсулотлари билан тўлиқ таъминланиши жуда муҳимдир. Давлат раҳбари қишлоқ хўжалиги салоҳиятидан тўлиқ фойдаланилмаётганини таъкидлади ва соҳада тизимли ўзгаришлар зарурлигини таъкидлади.
Ҳукумат ҳозирда агросаноат комплексини янги ривожланиш босқичига олиб чиқиш учун аниқ чоралар кўрмоқда. Мурожаатномадаги вазифалар бозор талабларига мос равишда комплекс ривожланиш стратегиясининг асосини ташкил этади. Асосий йўналиш мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, қишлоқ хўжалигини янги сифат даражасига кўтариш ва ишлаб чиқариш занжирида самарадорликни оширишдир.
Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг маълумотларига кўра, саноат 2021–2030 йилларга мўлжалланган ривожланиш концепцияси доирасида модернизация қилишнинг янги босқичига ўтди. Стратегик ҳужжатда халқаро тажриба ва глобал тенденцияларни ҳисобга олган ҳолда саноатнинг ҳолати ҳар томонлама таҳлил қилинади.
Бундан ташқари, 2027 йилгача ривожланиш режаси қабул қилинди. Ҳозирда 2026–2030 йилларга мўлжалланган босқичма-босқич режа ишлаб чиқилмоқда. Ушбу ҳужжатда маҳсулотларни қайта ишлаш, экспорт салоҳиятини ошириш ва ресурслардан самарали фойдаланиш асосий устуворликлар сифатида кўриб чиқилади.
Президентнинг "прогрессив агроиқтисодиётга ўтиш" вазифаси доирасида Қишлоқ хўжалиги вазирлиги минтақавий агрохаблар ва замонавий логистика марказларини яратишга, маҳсулотларни чуқур қайта ишлаш лойиҳаларини кенгайтиришга устувор аҳамият бермоқда. Чорвачиликни ривожлантириш бўйича кенг қамровли Йўл харитаси ишлаб чиқилди, унда имтиёзли кредитлаш тизимини такомиллаштириш, озуқа ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва қишлоқ хўжалиги кадрларини тайёрлаш сифатини ошириш каби соҳалар мавжуд.
Шундай қилиб, Қозоғистон агросаноат секторини янги босқичга олиб чиқиш бўйича аниқ ҳаракатларни намойиш этмоқда ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш ва агроиқтисодиётни замонавий даражага кўтариш бўйича стратегик қадамларини белгиламоқда.
Чорвачилик ва сутчилик соҳасида янги туртки
Сўнгги йилларда чорвачиликда сезиларли ижобий динамика кузатилмоқда. Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг расмий маълумотларига кўра, 2024 йилда мол гўшти етиштириш 430 минг тоннага етди, бу ўтган йилга нисбатан 7,5% га кўп. Бу кўрсаткич ички бозор талабини тўлиқ қондириш имконини беради.
Чорва моллари сонини кўпайтириш мақсадида Австралия тажрибасига асосланган гўшт кластерлари жорий этилмоқда. Янги ёндашув кичик фермер хўжаликларини умумий ишлаб чиқариш занжирига бирлаштиради ва озуқа майдончалари самарадорлигини оширишга йўл очади. Бундан ташқари, 2025 йил 1 аввгустдан бошлаб бўрдоқилаш майдончаларига чорва молларини сотиб олиш учун 5% имтиёзли кредит берилади. Ушбу йўналиш учун 50 миллиард тенге ажратилди.
Сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳам янги суръатларга эришмоқда. 2023 йилдан бери Шимолий Қозоғистон вилояти модели асосида сут фермаларини қуриш ва кенгайтириш лойиҳаси амалга оширилди. Дастур 2,5 фоизли имтиёзли кредит ҳисобидан молиялаштирилади. Умумий қуввати 600 минг тоннадан ортиқ бўлган 115 та ферма қуриш режалаштирилган. Ҳозирда улардан 50 таси фаолият юритмоқда, йил охирига қадар яна 28 та объект фойдаланишга топширилади. Шундай қилиб, 2029 йилга бориб мамлакатнинг ички сут бозори маҳаллий маҳсулотлар билан тўлиқ таъминланади.
Нархлар барқарорлиги ва озиқ-овқат хавфсизлиги
Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг маълумотларига кўра, ички бозорда нархларнинг ошиши озиқ-овқат танқислиги билан эмас, балки логистика ва савдо занжиридаги билвосита омиллар билан боғлиқ. Ҳозирда гўшт ва сут маҳсулотлари аҳолининг талабини тўлиқ қондиради. Нархларнинг асоссиз ошишининг олдини олиш мақсадида ҳудудларда барқарорлаштириш жамғармалари фаолият юритмоқда.
Савдо ва интеграция вазирлиги ушбу йўналишдаги нарх сиёсатини мувофиқлаштириш учун, Қишлоқ хўжалиги вазирлиги эса ўз навбатида ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ва бозорни етарли даражада қамраб олишни таъминлаш учун жавобгардир.
Қайта ишлаш саноати ва импорт ўрнини босиш
Секторни диверсификация қилиш ва қўшилган қийматни ошириш қишлоқ хўжалиги сиёсатининг асосий йўналишлари ҳисобланади. Вазирлик маълумотларига кўра, қайта ишлаш корхоналарига юкни ошириш ва импортга қарамликни камайтириш учун бир нечта иқтисодий рағбатлантириш механизмлари жорий этилган.
Хусусан, чуқур қайта ишлаш корхоналари учун хомашё сотиб олиш харажатларини субсидиялаш, янги заводлар қуриш ва мавжудларини модернизация қилиш харажатларининг 25 фоизини қоплаш, асосий воситаларни кредитлашда фоиз ставкасини субсидиялаш ва қайта ишлаш ва озиқ-овқат саноати корхоналари учун қўшилган қиймат солиғининг 70 фоизигача миқдорини таъминлаш режалаштирилган.
Ушбу чоралар нафақат мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини мустаҳкамлашга, балки маҳаллий маҳсулотларнинг сифати ва рақобатбардошлигини оширишга ҳам қаратилган.
Экспорт ва хорижий бозорларга чиқиш
Қозоғистон қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари энди хорижий бозорларда машҳур бўлиб бормоқда. Вазирлик маълумотларига кўра, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг экспорт йўналишини кенгайтириш мақсадида Савдо ва интеграция вазирлиги қошида маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлашнинг тўлиқ экотизими шакллантирилган.
KazakhExport экспорт операцияларини кафолатлайди ва хавфларни суғурталаш хизматларини кўрсатади, QazTrade маркази эса маҳаллий корхоналарни халқаро кўргазмалар ва савдо миссияларида иштирок этиш, тренинглар ўтказиш ва логистика харажатларини қоплаш борасида қўллаб-қувватлайди.
Бугунги кунда Қозоғистон сут маҳсулотлари Марказий Осиё ва ЕОИИ мамлакатларига, шунингдек, Озарбайжон ва Корея бозорларига экспорт қилинмоқда. Бу маҳаллий маҳсулотлар сифат ва халқаро стандартларга жавоб беришининг яққол кўрсаткичидир.
“Субсидиялар ва имтиёзли кредитлар иш бермаяпти”
Қишлоқ хўжалиги фанлари доктори Какимжан Сарханов қишлоқ хўжалиги соҳасидаги асосий муаммоларни баён қилди ва соҳани ривожлантиришнинг асосий устувор йўналишларини айтиб ўтди. Мутахассиснинг фикрича, энг муҳим йўналиш иқтисодий бошқарув тизимини модернизация қилишдир.
— Биринчидан, кичик фермер хўжаликларини расмий тадбиркорликка айлантириш зарур. Шунингдек, якка тартибдаги ёрдамчи хўжаликларни бирлаштириш ва кооперативлар яратиш муҳимдир. Чекка қишлоқлардаги йирик фермер хўжаликларини давлат-хусусий шериклик орқали ривожлантириш керак. Ушбу йўналиш “Чекка ҳудудларда чорвачиликни ривожлантириш” ташаббусига мос келади ва қишлоқ жойларда ижтимоий ва саноат инфратузилмасини шакллантириш имконини беради, — дейди эксперт.
Олимнинг сўзларига кўра, субсидиялар ва имтиёзли кредитлар кўпинча реал натижа бермайди ва кооперативлар фақат қоғозда ишлайди.
— Қўллаб-қувватлаш нафақат пул шаклида, балки аниқ чоралар орқали ҳам кўрсатилиши керак. Масалан, агротехник ва инновацион маҳсулотларни тақдим этиш мақсадга мувофиқдир. Кооперативларни ташкил этишда давлат уларнинг молиявий асосини ўз зиммасига олиши ва узоқ муддатли кредитлар ёки инвестициялар шаклида қўллаб-қувватлаши керак, — деб тушунтирди эксперт.
У озиқ-овқат хавфсизлиги мамлакат мудофааси билан тенг даражада кўриб чиқилиши кераклигини таъкидлади.
— Кичик ва ўрта фермер хўжаликларининг барқарорлиги ва масъулиятига алоҳида эътибор қаратиш керак. Агар қўллаб-қувватлаш мақсадсиз давом этса, ўз маҳсулотларимизни ишлаб чиқаришдан кўра чет элдан сотиб олиш фойдалироқ бўлиши мумкин. Қозоғистон улкан табиий ресурслар ва қишлоқ хўжалиги салоҳиятига эга, уларни самарали йўналтириш ва реал натижалар берадиган механизмга айлантириш керак, - деди К. Сарханов.
“Асосий тўсиқ денгизга чиқиш йўлининг йўқлигидир”
“Атамекен” Миллий тадбиркорлар палатасининг Агросаноат мажмуаси ва озиқ-овқат саноати департаменти директори Еркен Науризбековнинг фикрича, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини халқаро бозорга етказиб беришдаги асосий тўсиқ Қозоғистоннинг географик хусусиятлари, яъни денгизга тўғридан-тўғри чиқиш йўлининг йўқлигидир.
— Шунинг учун экспорт учун фойдали бўлган маҳсулотлар, айниқса қизил гўшт ва парранда гўшти каби юқори қўшимча қийматга эга чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш устувор вазифага айланиши керак, — дейди эксперт.
Унинг фикрича, биринчи навбатда, ички ресурслардан самарали фойдаланиш ва халқаро бозорда юқори талабга эга бўлган маҳсулотларга устуворлик бериш керак. Бунга, айниқса, Хитой, Эрон, Форс кўрфази мамлакатлари ва Марказий Осиёда талаб юқори бўлган қизил гўшт ва мол гўшти киради. Қўй гўштига ҳам талаб юқори. Экспортни ривожлантириш учун давлат, бизнес ва жамият манфаатларини мувозанатлаш муҳимдир. Шунчаки ишлаб чиқаришни кўпайтиришнинг ўзи етарли эмас. Бу субсидиялар, лизинг, суғурта, логистика инфратузилмаси ва авиа экспортни ривожлантириш каби кенг қамровли қўллаб-қувватлашга муҳтож.
— Ҳозирда фермерлар халқаро бозорга чиқиш учун KazTrade ёки KazakhExport каби давлат томонидан қўллаб-қувватлаш воситаларидан фойдаланишлари мумкин. Бироқ, уларни молиялаштириш етарли эмас. Масалан, KazTrade орқали ажратилган 8 миллиард тенге миқдоридаги ёрдам экспорт транспорт харажатларини тўлиқ қоплаш учун етарли эмас. Шунинг учун экспортчилар тўлиқ қўллаб-қувватлаш олишлари керак, — дейди Еркен Науризбеков.
Миллий бренд керак
Экспертнинг фикрича, Қозоғистон маҳсулотлари халқаро бозорда машҳур бўлиши учун миллий брендни шакллантириш керак.
— Агар органик ва экологик тоза маҳсулотлар «KazMeat» каби ноёб "зонд бренди" орқали таклиф қилинса, истеъмолчилар ишончини ошириш мумкин, — деди у.
Логистика масаласига тўхталиб, эксперт аниқ ечимларни таклиф қилди: темир йўл тарифларини барқарорлаштириш, Транскаспий йўналишини ривожлантириш, ҳаво экспорти инфратузилмасини такомиллаштириш ва миллий авиаташувчини яратиш, бу эса маҳсулотларни тез ва сифатли етказиб бериш имкониятини оширади.
— Ўтган йилдан бери буғдой экспортига субсидиялар яхши натижалар берди. Экспорт географияси 12 та янги мамлакатга кенгайди. Бу бизнинг маҳсулотларимизга талаб катта эканлигини ва биз тўғри сиёсат юритаётганимизни кўрсатади, — деди Е. Науризбеков.
Бироқ, у экспортга вақтинчалик чекловларни жорий этиш амалиётига эҳтиёткорлик билан ёндашиш кераклигини таъкидлади.
— Тирик қорамол ва майда ҳайвонлар экспортига чеклов қўйилди. Бу ички бозорда нархларни барқарорлаштириш учун амалга оширилади. Аммо агар келишилган экспорт шартлари бажарилмаса, Қозоғистоннинг ишончли етказиб берувчи сифатидаги обрўсига путур етиши мумкин. Шунинг учун, экспорт чекловларини жорий қилиш ўрнига, бошқа нархларни назорат қилиш механизмларидан фойдаланиш яхшироқдир, — дейди у.
Еркен Науризбековнинг сўзларига кўра, қишлоқ хўжалиги экспортининг барқарор ривожланиши учун Ҳукумат режалаштирилган, олдиндан айтиб бўладиган сиёсатни олиб бориши керак. Қисқа муддатли реакциялар ва тақиқлар ўрнига узоқ муддатли рағбатлантириш ва суғурта воситалари тизимли қўллаб-қувватлаш механизмига айланиши керак.
Фермер нафақат маҳсулот ишлаб чиқарувчиси, балки бозорнинг тўлақонли иштирокчиси ҳам бўлиши керак
Мажлис депутати, «Ауыл» партияси фракцияси раҳбари, Аграр масалалар қўмитаси раиси Серик Егизбаевнинг сўзларига кўра, қишлоқ хўжалигида сунъий интеллект ва рақамли технологиялардан кенг фойдаланиш ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўлидир.
— Давлат раҳбарининг кўмаги билан қишлоқ хўжалигига мисли кўрилмаган даражада маблағлар ажратилмоқда: 1 триллион тенге ажратилди. Бироқ, ушбу қўллаб-қувватлаш самарадорлигини ошириш учун тизимли мониторинг ва аниқ натижаларга йўналтирилган чоралар зарур, — деди Серик Егизбаев.
Депутат энг муҳим устувор йўналишлар сифатида бир нечта соҳаларни айтиб ўтди:
- Ҳамкорлик ва фермер хўжаликлари уюшмаларини қўллаб-қувватлаш. Кичик фермер хўжаликлари рақобатлаша олмайди, шунинг учун уюшмаларнинг салоҳиятини ошириш, молиявий ва институционал ёрдам кўрсатиш зарур.
- Қайта ишлаш ва қиймат занжирини ошириш. Хом ашё экспортидан тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ўтиш қишлоқ жойларда қайта ишлаш саноатини ривожлантириш ва янги иш ўринларини яратиш имконини беради.
- Ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш. Сув танқислиги ва тупроқ эрозияси саноат учун асосий тўсиқлардир. Рақамли ҳисоблаш тизимларини жорий этиш ва томчилатиб суғориш технологияларини ривожлантириш муҳимдир.
- Фан, инновация ва рақамлаштириш. Университетлар ва тадқиқот марказлари қишлоқ хўжалиги корхоналари билан яқиндан ҳамкорлик қилиши ва замонавий наслчилик ва рақамли деҳқончилик воситаларини жорий қилиши керак.
- Логистика ва бозорнинг арзонлиги. Ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига тўғридан-тўғри йўл нархлар барқарорлигини таъминлайди. Бу транспорт, сақлаш ва маркетинг инфратузилмаси билан биргаликда ишлаб чиқилиши керак.
Серик Егизбаев шунингдек, чорвачиликни ривожлантириш ва фермерлар учун имтиёзли кредитларнинг аниқ афзалликларини таъкидлади:
— Имтиёзли кредитлар айланма маблағларни таъминлайди, мавсумий харажатларни қоплаш имконини беради ва озуқа, ветеринария хизматлари ва озиқ-овқат учун маблағ ажратади. Бу наслдор чорва молларини сотиб олиш ва ветеринария хизматлари сифатини ошириш орқали ишлаб чиқариш барқарорлигини таъминлайди ва экспорт салоҳиятини мустаҳкамлайди.
Инфратузилмани модернизация қилиш бўрдоқилаш майдончалари ва озуқа базаларининг техник ҳолатини яхшилайди, қишлоқ жойларда иш ўринларини кўпайтиради ва ижтимоий барқарорликка ҳисса қўшади, — деб таъкидлади у.
Эксперт шунингдек, фермерлар ва қишлоқ жамоаларини ички бозордаги тўсиқлардан ҳимоя қилиш йўлларини ҳам таъкидлади.
— Ишлаб чиқаришнинг арзонлиги, сақлаш ва транспорт инфратузилмасининг етарли эмаслиги ва кўплаб воситачилар асосий қийинчиликлардир. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун узоқ муддатли шартномалар, онлайн платформалар, реал вақт режимида бозор маълумотларини жорий этиш, сақлаш ва қайта ишлаш тармоқларини ривожлантириш ва давлат субсидияларини сифат ва экспортга йўналтириш зарур.
Озиқ-овқат хавфсизлиги нафақат ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, балки унинг сифати ва барқарорлиги, барқарор бозор тизими билан ҳам боғлиқ. Давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, имтиёзли кредитлар ва дастурлар яхши бошланишдир, аммо уларни реал натижаларга айлантириш учун тизимли ислоҳотлар ва масъулиятни ошириш керак. Фермерлар нафақат маҳсулот ишлаб чиқарувчи, балки бозорнинг тўлақонли иштирокчилари ҳам бўлиши керак, — дея хулоса қилди Серик Егизбаев.
Қозоғистон қишлоқ хўжалигини ривожлантириш фақат молиявий ёрдам билан ҳал қилинадиган муаммо эмас. Ҳақиқий тараққиёт учун илм-фан ва инновацияларни жорий этиш, фермерлар уюшмаларини кучайтириш, рақамлаштириш ва замонавий логистикани яхшилаш асосий вазифалардир. Кичик ва ўрта фермер хўжаликларининг барқарорлиги, маҳсулот сифати ва бозорга кириш мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигининг устунлари ҳисобланади.
Экспорт салоҳиятини ошириш учун миллий брендларни шакллантириш ва маҳсулотларни халқаро стандартларга мувофиқ тақдим этиш муҳимдир. Узоқ муддатли режалаштириш, суғурта механизмлари ва тизимли рағбатлантириш чоралари қишлоқ хўжалиги экспортининг барқарор ривожланишига йўл очади.
Экспертлар таъкидлаганидек, Қозоғистон қишлоқ хўжалиги салоҳиятидан самарали фойдаланиш мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ва аҳолининг ҳаёт сифатини яхшилашнинг асосий кафолати ҳисобланади.
