Сайловдан кейинги биринчи фахрий меҳмон: Тоқаев нима учун Озарбайжонга боради
ASTANA. Kazinform – Қозоғистон Президенти 11-12 март кунлари амалий ташриф билан Озарбайжонда бўлади. Икки кунлик ташриф доирасида Давлат раҳбари Президент Илҳом Алиев билан музокаралар ўтказади ҳамда Қозоғистон-Озарбайжон Олий давлатлараро кенгашининг биринчи мажлисида иштирок этади. Икки давлат ўртасидаги ўзаро муносабатлар ва Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Озарбайжонга ташрифидан нимани кутиш мумкинлиги ҳақида Каzinform мухбири шарҳини ўқинг.

Сиёсий ҳамкорлик
Қозоғистон ва Озарбайжон 100 дан ортиқ ҳужжатларни (жумладан, давлатлараро шартномалар, ҳукуматлараро битимлар, конвенциялар, баённомалар, меморандумлар ва идоралараро ҳужжатлар) ўз ичига олган кенг ҳуқуқий базага эга.
Кўп томонлама форматда томонлар халқаро ва минтақавий ташкилотлар доирасида алоқаларни ўрнатди.
Икки томонлама муносабатлар 2005 йилда имзоланган Стратегик шериклик ва иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартнома, 2022 йилда қабул қилинган Стратегик муносабатларни мустаҳкамлаш ва иттифоқчилик ҳамкорлигини чуқурлаштириш тўғрисидаги декларацияга мувофиқ ривожланмоқда.
“Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасида дўстона ва тотув қўшничилик муносабатлари ривожланган. Шунингдек, икки давлат халқаро ҳуқуқ, суверенитет ва ҳудудий яхлитлик тамойилларига қатъий риоя этиш мажбуриятини олган халқаро муносабатларнинг масъул субъектлари сифатида ҳам танилган”, – дея икки давлат ўртасидаги муносабатларни тасвирлади ҚР Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадкиқотлар институти бош эксперти Болат Ауелбаев.
Ўзаро савдо алоқалари 529 миллион доллардан ошди
2023 йилда Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 529,4 миллион долларни ташкил қилди. Бу ўтган йилнинг шу даврига (463,4 миллион доллар) нисбатан 14,3 фоизга кўпдир.
Шу билан бирга, Қозоғистондан Озарбайжонга экспорт бу даврда 21,7 фоизга ошиб, 456,3 миллион долларни ташкил қилди. Озарбайжондан Қозоғистонга импорт 17,3 фоизга қисқарди ва 73,1 миллион долларни ташкил этди.
Товар айланмасининг бу ҳажми икки мамлакат ўртасидаги савдо-иқтисодий муносабатларнинг бутун давридаги тарихий максимал кўрсаткич ҳисобланади.
Савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича Қозоғистон-Озарбайжон ҳукуматлараро комиссияси фаолияти икки томонлама иқтисодий муносабатларни ривожлантиришга хизмат қилмоқда.
Қозоғистонда Озарбайжон капитали иштирокидаги 1065 га яқин компания, Озарбайжонда эса 150 га яқин қозоқ капитали иштирокидаги компания рўйхатдан ўтган. Қозоғистон Республикаси Миллий банки маълумотларига кўра, 2005-2023 йилларда Озарбайжондан жалб қилинган инвестициялар ҳажми 3 380,8 миллион долларни ташкил қилган.
Озарбайжон қайта ишланган маҳсулотларни экспорт қилишга тайёр
Озарбайжон бозорида Қозоғистондан қайта ишланган маҳсулотлар экспортига катта қизиқиш билдирилмоқда. Қозоғистон қарийб 300 миллион долларлик 100 дан ортиқ нохом ашё етказиб беришга тайёр.
Шу нуқтаи назардан, тўғридан-тўғри тижорат шартномалари тузиладиган савдо вакилларини алмашиш амалиёти фойдалидир. Охирги бундай миссия 2023 йилнинг апрель ойида Бокуда 55 миллион долларлик 8 та шартнома (аккумуляторлар, пўлат плиталар, озиқ-овқат) имзоланиши билан якунланди.
Транзит ва транспорт соҳасидаги ҳамкорлик
Иккала давлат ҳам Осиё-Европа йўналишида ва аксинча юк ташишда муҳим рол ўйнайди. Транскаспий халқаро транспорт йўналишига (ТХТЙ ёки Ўрта коридор) устуворлик берилади.
Бугунги кунда ТХТЙнинг умумий қуввати йилига 6 миллион тонна ёки 80 минг контейнерни ташкил этади. Маҳсулот ассортименти — рангли металлар, қора металлар, кимё маҳсулотлари, нефть, нефть маҳсулотлари, буғдой, қурилиш маҳсулотлари, темир рудалари, халқ истеъмоли моллари ва бошқалар.
Эксперт Болат Ауелбаевнинг фикрича, Каспий денгизини баҳам кўриш мултимодаль транспортни талаб қилади.
Замонавий халқаро иқтисодий ва савдо алоқалари занжирида давлатларнинг жойлашуви геополитикаси саноат, транспорт коридорлари ва логистика марказларидан иборат самарали алоқаларни яратишга ёрдам беради.
Бу йўналишда халқаро Транскаспий йўли муҳим ўрин тутади.
“Мамлакатларимиз ҳукуматлари бундай лойиҳани ишлаб чиқишда бир хил қараш ва манфаатларга эга. Ҳозирги геосиёсий вазиятда Қозоғистон ва Озарбайжон глобал энергия таъминоти, транспорт коридорлари ва логистика тизимининг муҳим бўғинига айланиши керак”, – деди у.
Бундан ташқари, нефть ва газ соҳасидаги икки томонлама ҳамкорликнинг муҳим йўналиши Қозоғистон нефтини Транскаспий халқаро транспорт йўналиши орқали жаҳон бозорларига олиб чиқиш ҳисобланади.
“ҚазМунайГаз” МК” АЖ ва SOCAR ўртасидаги келишувларга кўра, 2023 йилнинг март ойида Ақтау-Боку-Жайҳун йўналиши бўйича 1,5 миллион тонна Қозоғистон нефтини ташиш бошланди.
Шунингдек, Озарбайжонга “Электровоз йиғиш заводи” масъулияти чекланган жамиятида ишлаб чиқарилган 40 та юк электровози келтирилди. “Локомотив йиғиш заводи” МЧЖ томонидан ишлаб чиқарилган 7 та Қозоғистон тепловозини етказиб бериш масаласи кўриб чиқилмоқда.
Бугун томонлар Қозоғистон локомотивларини Озарбайжонга, Озарбайжон кемаларини эса Қозоғистонга ўзаро етказиб бериш бўйича музокаралар олиб бормоқда.
Фуқаро авиацияси соҳасида ҳам ҳамкорлик изчил ривожланмоқда. Бугунги кунда Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасида ҳафтасига “Астана-Боку”, “Алмати-Боку”, “Ақтау-Боку” йўналишлари бўйича 32 та тўғридан-тўғри рейслар амалга оширилмоқда.
Боку-Ақтау-Боку йўналишида паром қатнови ҳам мавжуд. Ақтау, Қуриқ ва Боку, Алят халқаро денгиз савдо портлари ўртасида яқин алоқа ўрнатилди.
Асосий қўшма лойиҳалар:
1. 2007 йилдан бери Бокунинг Говсан портида Қозоғистон донини етказиб бериш бўйича “Боку дон терминали” Озарбайжон-Қозоғистон қўшма корхонаси фаолият кўрсатмоқда.
2. 2016 йилдан бошлаб Ақтау денгиз порти МИЗ ҳудудида “Ишлаб чиқариш-логистика маркази” (Azersun Holding, Озарбайжон) фаолият юритмоқда.
Таъкидлаш жоизки, яна бир қанча қўшма лойиҳалар амалга оширилмоқда. Улардан бири Каспий денгизи тубидан ўтувчи “Озарбайжон-Қозоғистон” йўналиши бўйича оптик толали алоқа тармоғини (ОТАТ) ётқизишдир.
Ушбу лойиҳа Европадан Хитойга рақамли телекоммуникация коридорини яратади. Уни 2025 йил охиригача якунлаш режалаштирилган.
Бундан ташқари, Озарбайжоннинг “АТЕФ-Гроуп” компанияси Ақтау денгиз порти ҳудудида кабель ва трансформаторлар ишлаб чиқарувчи завод қурмоқда. Ишлаб чиқариш жорий йилнинг охиригача бошланади.
Бу давлатлар ўртасида тугалланган ва амалга оширилаётган лойиҳалар. Эксперт Болат Ауелбаев ҳамкорликни ривожлантиришнинг бошқа йўналишларига ҳам тўхталиб ўтди.
“Black Sea Energy контекстида яшил технологиялар ва энергетика соҳасида ҳамкорликни ривожлантириш Қозоғистон учун фойдалидир. Европага “яшил йўлак” ташаббусига қўшилиш ҳар икки давлат учун инвестиция жозибадорлигини оширади. Иқлим лойиҳалари давлатлараро ҳамкорликнинг кенг доирасини, хусусан, фан-таълим, транзит ва транспорт-коммуникация имкониятлари, юқори технологиялар соҳасини қамраб олади”, – деди Болат Ауелбаев.
Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасидаги маданий алоқалар чуқурдир
Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасида нафақат иқтисодий манфаатлар, балки муштарак туркий илдизларга асосланган маданий ва тарихий алоқалар ҳам мавжуд. Ҳар икки давлат учун бу этник-маданий қардошлик ва маънавий яқинликни ҳурмат қилувчи ташқи ва ички сиёсатнинг муҳим элементи ҳисобланади.
Сўнгги беш йилда қатор маданий тадбирлар – Озарбайжонда қозоқ киноси кунлари, Бокудаги “Астана опера театри” санъаткорларининг гала-концерти ва бошқалар ташкил этилди. Озарбайжонда Абай Қўнонбайули, Жамбил Жабаев, Ахмет Байтурсинули, Роза Бағланованинг юбилейларини нишонлашга бағишланган тадбирлар бўлиб ўтди.
Озарбайжон тилида Алаш Орда партияси арбоблари ҳақида илмий мақолалар тўплами нашр этилди. Абай таваллудининг 175 йиллиги муносабати билан Бокуда унинг ёдгорлик лавҳасини тиклашга бағишланган хотира тадбири ўтказилди.
Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевнинг 2022 йилда Озарбайжонга расмий ташрифи доирасида Сумгаит шаҳридаги кўчага Ахмет Байтурсинулининг номи берилди.
Икки мамлакатнинг етакчи олий таълим муассасалари ўртасидаги ҳамкорлик фаол ривожланмоқда: талабаларни ўқиш ва илмий стажировка ўташ учун алмашиш мунтазам равишда амалга оширилмоқда.
Қозоғистоннинг атоқли арбобларини хотирлаш ва уларни асраб-авайлаш мақсадида Озарбайжон давлат нефть ва саноат университетида атоқли қозоқ нефтчиси, ҚР хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби Сафи Ўтебаевнинг барельефи ўрнатилди.
Озарбайжон Миллий кутубхонасида таниқли қозоқ ёзувчиси Кемел Тоқаев таваллудининг 100 йиллиги ва Озарбайжон адабиёти классикаси Мир Жалол Пашаев таваллудининг 115 йиллигига бағишланган “Турк адабиёти усталари” мавзусида анжуман бўлиб ўтди.
Президентнинг учинчи ташрифи
Энди асосий мавзуга қайтсак... Жорий йилнинг 7 февраль куни Озарбайжонда навбатдан ташқари президентлик сайловлари бўлиб ўтди. Илҳом Алиев қайта сайланди.
ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев эса ўтган сайловдан кейин ташриф буюрган биринчи меҳмон бўлиб, амалий ташриф билан кетмоқда. Умуман олганда, бу Давлат раҳбарининг Озарбайжонга учинчи ташрифидир.
Биринчи расмий ташриф 2022 йил 24 августда бўлиб ўтди. 2023 йил 24 ноябрь куни эса Қасим-Жомарт Тоқаев СПЕКА форумида иштирок этиш учун Озарбайжонга хизмат сафари билан борди. Ушбу ташриф доирасида у Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев билан икки томонлама учрашув ўтказди.
Ушбу ташриф доирасида давлатлар ўртасидаги ҳамкорликка оид қатор икки томонлама ҳужжатлар имзоланиши режалаштирилган. Шунингдек, Президент Тоқаев Физули шаҳрига ташриф буюриб, Қурманғази номидаги болалар ижодиёт марказининг очилиш маросимида иштирок этади.
“Бугун қозоқ халқи номидан совғамизни топшириш маросими бўлиб ўтди – Қурманғази номидаги санъат мактаби қурилади”, – деди Тоқаев ўтган йили Бокуда Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев билан учрашуви чоғида.
Ақорда хабарига кўра, 3100 квадрат метрли икки қаватли бино 600 ўқувчига мўлжалланган.
Асосий йўналишлар вокал ва мусиқа асбоблари, робототехника, 3D моделлаштириш, веб-дизайн, фото ва видеография бўлади.
Бундан ташқари, ҳунармандчилик, жумладан, гиламдўзлик ва кулолчилик, турли спорт ва хореография тўгараклари йўлга қўйилиши режалаштирилган.
Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Озарбайжонга бўлажак амалий ташрифи доирасида минтақадаги ўзгарувчан вазиятни ҳисобга олган ҳолда, стратегик шерикликни ривожлантириш ва ҳар томонлама ҳамкорликни кенгайтириш икки президентнинг асосий эътиборида бўлади.