Рақамли тенге иқтисодиёт учун қандай имкониятларни тақдим этади
ASTANA. Kazinform – Қозоғистон иқтисодиёти рақамли трансформация даврида янги молиявий воситаларни жорий этишга юзланди. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев бу йилги Мурожаатномасида миллий иқтисодиётни рақамлаштиришда рақамли тенге муҳимлигини таъкидлаб, унинг тўлақонли экотизимини шакллантиришни жадаллаштириш бўйича топшириқ берди. Шу муносабат билан Kazinform мухбири эксперт хулосалари асосида рақамли тенге мамлакат иқтисодиётига қандай имкониятлар ва хавфларни келтиришини таҳлил қилди.
Рақамли тенге қандай ишлайди?
Рақамли тенге – Миллий банк томонидан чиқарилган, нақд ва нақдсиз пулларга қўшимча сифатида жорий этилган янги тўлов воситаси. Унинг асосий хусусияти шундаки, пул ҳаракати тўлиқ рақамли форматда кузатилади. Президент мазкур лойиҳадан республика ва маҳаллий бюджетларда, шунингдек, миллий холдинглар молиясини бошқаришда фойдаланиш бўйича кўрсатмалар берди. Бундан ташқари, рақамли активлар салоҳиятидан фойдаланган ҳолда махсус давлат фондини ташкил этиш таклиф этилди. Бу жамғарма иқтисодиётни диверсификация қилиш ва инновацион лойиҳаларни молиялаштиришга йўл очиши керак.
Мамлакатда рақамли тенгени жорий этиш Миллий банк жавобгардир. Бунинг учун махсус йўл харитаси ишлаб чиқилган. Бу миллий валютанинг учинчи тури бўлиб, нақд ва нақдсиз тўловлар билан бирга мавжуд бўлади.
Миллий банк матбуот хизмати маълумотларига кўра, айни пайтда тизимга 7 та молиявий ташкилот уланган: йирик иккинчи даражали банклар, «Қазпошта», шунингдек, давлат тўловлари ва ҳисобварақларини юритиш учун масъул бўлган Молия вазирлигининг Ғазначилик қўмитаси. Ушбу ташкилотлар турли соҳаларга рақамли тенгени жорий этиш орқали миллий молия тизимининг янги йўналишини шакллантиришда муҳим роль ўйнайди.
Бир қатор пилот лойиҳалар ишга туширилди. Йўл-қурилиш соҳасига ажратилган маблағларнинг мақсадли сарфланиши мониторинг этилди. Фермерларни қўллаб-қувватлашда маблағлар фақат чорва моллари ва техника сотиб олишга йўналтирилган. Солиқ тўловлари бўйича ҳисобот бериш соддалаштирилди. Инфратузилма лойиҳалари Миллий жамғарма маблағлари ҳисобидан молиялаштирилди. Миллий банк маълумотларига кўра, синов давомида 270 миллиардга яқин рақамли тенге муомалага чиқарилган. Бу маблағлар тўлиқ назоратга олинган ва фақат мақсадли сарфланган. 2024 йилдан бошлаб давлат молиявий лойиҳалари “муҳрланган” рақамли тенгедан фойдаланган ҳолда амалга оширилади. Бундай ёндашув маблағларни самаралироқ сарфлаш, коррупция хавфини камайтириш, давлат органлари ишини соддалаштиришга замин яратди.
Мутахассислар нима дейди?
Иқтисодчи Бауиржан Исқақнинг айтишича, президент фармойишига мувофиқ рақамли тенгедан фойдаланиш кўламини кенгайтириш Қозоғистон иқтисодиёти учун қатор афзалликларни беради.
«Тўловлар тез ва хавфсиз бўлади, яширин иқтисодиёт улуши камаяди, ижтимоий тўловлар ва давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган маблағлар фуқароларга бевосита етиб боради. Қолаверса, қишлоқда молиявий хизматлардан фойдаланиш имконияти ортади», – дейди мутахассис.
Миллий банк инвестиция корпорацияси негизида рақамли активлар давлат фондини ташкил этиш таклиф этиляпти. Иқтисодчи Б.Исқақнинг айтишича, мазкур жамғарма иқтисодиётни диверсификация қилиш, янги технологик лойиҳаларни молиялаштириш имконини беради.
«Бу Қозоғистонни рақамли молия бозорида етакчи давлатга айлантиришга ёрдам беради. Жаҳон тажрибасидан келиб чиқадиган бўлсак, бундай маблағлар кам ва кўплаб давлатлар эҳтиёткор. Шу боис Қозоғистон учун бу қадам аниқ қоидалар ва рискларни бошқариш механизмлари жорий этилгандагина самарали бўлади», - дея хулоса қилди у.
Иқтисодчи Мақсат Халиқ рақамли тенгени жорий этиш давр талаби эканини айтиб, унинг афзалликларини атрофлича муҳокама қилди.
«Умуман олганда, рақамли тенге жорий этилгани тўғри, деб ҳисоблайман. Дунё шу тарзда ривожланмоқда. Шундай экан, бу ташаббусни кўтарганимиз ўринли. Энг катта афзаллиги шундаки, у интернет мавжудлигини талаб қилмайди. Бундан ташқари, у юқори киберхавфсизликка эга, чунки у блокчейн технологиясига асосланган. Ижтимоий тўловлар ҳақиқий ижтимоий ҳамёнга ўтказилганда, тўлиқ рақамли из қолади. Ҳатто давлат харидларида ҳам ҳар бир тўловнинг ҳаракатини кузатиш мумкин. Бу эса яширин иқтисодиётни камайтиришга ёрдам беради», - дейди мутахассис.
У жамиятни ташвишга солаётган масалаларга ҳам тўхталиб ўтди:
«Рақамли тенге пул массасини оширадими ва инфляцияга таъсир қиладими, деган саволлар тез-тез кўтарилган. Бироқ бу хавотирлар асоссиз. Чунки рақамли тенге махсус токен рақамлари билан чекланган миқдорда чиқарилади. У бизнинг оддий банк ҳисобларимиздаги электрон тенгега ўхшаб параллель равишда қўлланилади», - дейди у.
Мақсад Халиқнинг фикрича, рақамли активлар давлат фондини яратиш яширин иқтисодиётга қарши курашишнинг самарали механизми бўлади:
«Нақд пул қанча кўп ишлатилса, яширин иқтисодиёт ҳам, коррупция хавфи ҳам шунчалик юқори бўлади. Шу сабабли, маблағларнинг рақамли табиати пул муомаласининг шаффофлигини таъминлайди. Шу муносабат билан бундай фондни ташкил этиш зарур», – дейди мутахассис.
Иқтисодчи криптовалютани бутунлай тақиқлаш эмас, балки қонун доирасида тартибга солишни тавсия қилади.
«Мамлакатимизда майнинг компаниялари бўладими ёки ҳатто биткоинлар билан ишлашми - ҳамма нарсани қонунийлаштириш керак. Бундан даромад бўлса, давлатга солиқ сифатида тўланиши керак. Бу ҳолатда Қозоғистон ютқазмайди. Бироқ криптовалютанинг нархи ўзгарувчан, шунинг учун фуқароларнинг молиявий саводхонлиги паст бўлса, улар йўқотишлари мумкин. Шунинг учун, биринчи навбатда, аҳолининг молиявий саводхонлигини оширишга эътибор қаратиш лозим», – дея хулоса қилди мутахассис.
Жаҳон тажрибаси
Atlantic Council таҳлил марказининг маълумотларига кўра, 2025 йил июль ҳолатига кўра, бутун дунё бўйлаб 137 мамлакат ва валюта бирлашмалари Марказий банкнинг рақамли валюталар (МБРВ) лойиҳасида турли даражада иштирок этмоқда. Бу жаҳон ялпи ички маҳсулотининг 98 фоизини қоплайди. 2020 йилда эса бундай давлатлар сони атиги 35 тани ташкил этди. Ҳозирда 72 та давлат тадқиқот, пилот лойиҳа ёки тўлиқ амалга ошириш босқичида.
Багама ороллари, Ямайка ва Нигерия ўзларининг миллий рақамли валюталарини расман жорий қилган.
Хитойнинг рақамли юань (e-CNY) - дунёдаги энг йирик пилот лойиҳасидир. Унинг ҳажми таълим, соғлиқни сақлаш ва туризм каби соҳаларни қамраб олган ҳолда 7 триллион юанга (986 миллиард доллар) етди. Ҳиндистоннинг рақамли руписи ҳам жадал ривожланяпти: 2025 йил март ойида унинг ҳажми 10,16 миллиард ₹ (122 миллион доллар) га етди, бу бир йил ичида 334 фоизга ўсди.
Европа Марказий банки 2023 йилда рақамли еврога тайёргарлик кўришни бошлади. АҚШда рақамли валютани ишлаб чиқиш 2025 йилда Дональд Трамп томонидан расман тақиқланган эди. Бу ҳозиргача шундай қадам қўйган ягона давлатдир. Мутахассисларнинг фикрича, Қозоғистоннинг рақамли тенгега эътибор қаратаётгани жаҳон молия бозорининг ривожланиш суръатларига мос келади. Бироқ, ҳар бир мамлакатда рақамли валютани жорий этиш ўзига хос иқтисодий ва ҳуқуқий хусусиятлари туфайли амалга оширилади.
Дунё бўйлаб кўплаб марказий банклар турли мақсадлар учун рақамли валюталарни ишлаб чиқмоқда. Мутахассисларнинг фикрича, унинг асосий афзалликлари молиявий хизматлардан фойдаланиш имконияти бўлмаган фуқаролар учун янги имкониятлар очиш, тўлов бозорида рақобатни кучайтириш, хизматлар сифатини ошириш, пул ўтказмаларини тез ва арзонроқ қилишдир.
Бундан ташқари, бундай валюта молиявий оқимларнинг шаффофлигини таъминлайди ва давлатга пул-кредит ва фискал сиёсатни самарали олиб боришга ёрдам беради. Мисол учун, Багама ороллари Sand Dollar рақамли валютасини жорий этиш орқали молиявий хизматларни чекка ҳудудлардаги одамлар учун очиқ қилди.
Умуман олганда, рақамли тенгенинг жорий этилиши Қозоғистон молия тизимини янги босқичга кўтарадиган муҳим ташаббусдир. Бу нафақат давлат маблағларидан самарали фойдаланиш, балки яширин иқтисодиётни қисқартириш, аҳолига ижтимоий тўловларни адолатли таъминлаш имконини беради. Жаҳон тажрибасидан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, бундай лойиҳаларнинг муваффақияти учун хавфсизлик ва фуқаролар ишончини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга.
Муаллиф: Венера Жоламанқизи
