Нима учун Таиланд ва Камбоджа ўртасидаги кўп йиллик низо яна такрорланиши мумкин
ASTANA. Kazinform – Таиланд ва Камбоджа ўртасида беш кунлик уруш якунланди. Ҳар икки мамлакат учун оғир оқибатларга дуч келмаслик жуда муҳим эди, деб ёзади Kazinform агентлигининг халқаро шарҳловчиси.
Чегарадаги тўқнашувга нима сабаб бўлди?
Икки мамлакатнинг умумий иқтисодий ҳолатини ва туризмга бўлган катта боғлиқлигини ҳисобга олганда, улар узоққа чўзилган қарама-қаршиликка йўл қўя олмасди. 2024 йилда туризм Таиланд ЯИМининг 12 фоизини, Камбоджаники эса 9 фоизини ташкил этди. Жанглар туристик зоналардан анча узоқда кечган бўлса-да, оммавий турист бундай хабарларга жуда сезгир.
Шу билан бирга, ҳар икки мамлакатнинг ҳарбий салоҳияти мутлақо таққослаб бўлмайди. Таиланд 350 минг аскардан иборат кучли армияга ва Америкада ишлаб чиқарилган F-16 жанговар самолётларини ўз ичига олган қудратли ҳарбий-ҳаво кучларига эга. Камбоджанинг эса аскарлар сони уч баробар кам – 125 минг, ҳарбий-ҳаво кучлари йўқ, фақатгина ўнга яқин ишлайдиган совет ва хитой ишлаб чиқаруви вертолётлари бор.
Бундай вазиятда очиқ урушнинг маъниси йўқдек туюлади, чунки кучлар нисбати жуда номутаносиб. Бироқ бу ерда минтақанинг ўзига хослиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга. 1945 йилдан бери ушбу ҳудудда кўплаб қонли урушлар бўлган, ва уларда ҳар икки мамлакатнинг ҳарбийлари иштирок этган. Таиланд расман урушда қатнашмаган бўлса-да, АҚШнинг иттифоқчиси сифатида Вьетнам коммунистларига қарши урушда уларни қўллаб-қувватлаган, жумладан, ўн минглаб ҳарбийларни жўнатган.
Камбоджада узоқ йиллар давомида фуқаролар уруши бўлган. 1975 йилда ҳокимиятга “Қизил кхмерлар” деб аталувчи чап қанот гуруҳи келган ва улар бошқаруви даврида мамлакат аҳолисининг 8 миллионидан қарийб 3 миллионини йўқ қилган. 1978 йили улар Вьетнам босқини натижасида ағдарилган ва ҳокимиятга Вьетнам тарафдори бўлган ҳукумат келган. 1979 йили бу воқеаларга жавобан Хитой Вьетнамга қарши уруш бошлаган. 1992 йилга қадар “қизил кхмерлар” Таиланд ва Хитой кўмагида партизан уруши олиб борган. 1994 йили ҳар икки мамлакат уларни қўллаб-қувватлашдан воз кечган ва 1998 йилда бу гуруҳ амалда йўқ бўлган.
Қизиқ жиҳати шундаки, Камбоджада ҳозир ҳам “қизил кхмерлар”нинг собиқ қўмондонларидан бири – Ҳун Сен ҳокимиятда. У 1978 йили Вьетнам томонга ўтган ва 1985 йилда мамлакат бош вазири лавозимига тайинланган. Шу пайтгача у мамлакатни якка ўзи бошқариб келади. Ҳозирги бош вазир Ҳун Манет – унинг ўғли. Ҳун Сеннинг ўзи эса ҳозирда Камбоджа Сенати раиси ҳисобланади.
Ёзиб олинган суҳбат ва истеъфо
Таъкидлаш лозимки, ҳозирги низони айнан Ҳун Сен анча даражада авж олдирган. 2025 йил 27 июнда у Таиланд бош вазири Пхеткхонгтхан Чинават билан 15 июнда бўлиб ўтган суҳбат тафсилотларини ошкор қилди. Чинават – Таиландда обрўга эга сиёсатчи Таксин Чинаватнинг қизи. Суҳбатга 28 май куни Таиланд ва Камбоджа чегарасида содир бўлган тўқнашувлар сабаб бўлган, у ерда бир камбоджалик аскар ҳалок бўлган эди.
Ҳун Сен ушбу суҳбатни ёзиб олган ва уни юқори даражали амалдорлар орасида тарқатган. 18 июнь куни ёзувнинг бир қисми интернетга чиқиб кетди. Шу куниёқ Ҳун Сен суҳбатнинг тўлиқ версиясини эълон қилди. Унда Чинават суҳбатдошидан “бизга қарши бўлганларга” эътибор қилмасликни сўрайди, бу билан чегара ҳудудидаги округ қўмондони бўлган таиландлик генерални назарда тутади. 1 июлда Таиланд Конституциявий суди Чинаватни вақтинча лавозимидан четлатди.
Бундан аввал, 26 июнда Ҳун Сен чегара ҳудудидаги вилоятда чиқиш қилиб, Чинават қиролни ҳақорат қилгани ҳақида гапиришини айтган. Таиландда қиролни ҳақорат қилиш жиноят ҳисобланади. Шунингдек, Таиланд ҳарбийлари мамлакат сиёсатида анъанавий равишда фаол роль ўйнайди ва бир неча бор ҳарбий тўнтаришлар уюштиришган. Бироқ улар, одатда, жамоатчилик кайфиятини ҳисобга олади ва фуқаролик бошқарувига қизиқиш катта. Таиланддаги сиёсий кучлар орасида энг оммабопларидан бири бу – эндиликда собиқ бош вазир бўлган Пхеткхонгтхан Чинаватнинг отаси Таксин Чинават етакчилигидаги ҳаракатдир.
Таксин Чинават ўзи ҳам бош вазир бўлган, аммо 2006 йили ҳарбий тўнтариш орқали ағдарилган ва 2023 йилгача муҳожиратда яшаган. Шунга қарамай, у Таиланд сиёсатига таъсир кўрсата олган. Масалан, унинг синглиси Йинглак Чинават 2011-2014 йилларда бош вазир бўлган. Мамлакатдаги энг бой одамлардан бири бўлган Таксин бош вазирлик пайтида турли суистеъмолларда айбланган. 2023 йили у Таиландга қайтган, бир зумда қўлга олинган, бироқ кейин қирол унга тайинланган жазо муддатини 1 йилгача қисқартирган. 2024 йили у озодликка чиққан.
Вашингтон ва Пекиннинг низони ҳал қилишдаги роли
Таиланднинг ўзига хос жиҳати – мамлакат иқтисоди ва сиёсий тизимида этник хитойликлар таъсирининг катталигидир. Таксин Чинават – Хитойда ханьлар таркибига кирувчи хакка халқининг вакили. Хаккалар Тайван ва Сингапур сиёсий элитасининг катта қисмини ташкил этади. Масалан, Хитой Республикасининг биринчи президенти Сунь Ятсен, президент Чан Кайши хотини ва Сингапур бош вазири Ли Куан Ю – хакка халқидан чиққан. Тайван президентиларидан иккитаси – Чэнь Шуйбянь ва Ли Дэнхуэй ҳам хакка миллати вакиллари бўлган. Қисқаси, бу гуруҳ Жанубий-Шарқий Осиёда тарихан муҳим таъсирга эга.
Жами Таиландда 7 миллионга яқин одам хитойлик илдизларга эга. Улар орасида хаккалар ҳам, Хитойнинг турли ҳудудларидан чиққанлар ҳам бор. Кўпчилиги тай халқлари билан оилавий алоқалар орқали ассимиляция бўлган, баъзилари хитой тилини умуман билмайди. Шунинг учун уларнинг аниқ фоизи номаълум, аммо тахминан аҳолининг 14 фоизини ташкил этиши мумкин. Айниқса Бангкокда улар кўпчиликни ташкил этади. Аммо бизнес соҳасида уларнинг улуши анча юқори. Шу боис Чинават сайловларда айнан ушбу гуруҳнинг ҳам қўллаб-қувватловига ишониши мумкин, гарчи унинг сиёсий таъсири бутун Таиланд бўйлаб тарқалган бўлса-да.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Таиланд тарихан АҚШга мойил бўлиб келган, Камбоджа эса кўпроқ Хитойга таянади. Шундай экан, ҳар икки давлат ушбу низони ҳал этишда муайян рол ўйнади. Пекин одатда оммавий баёнотларда эҳтиёткорликни сақлайди. 28 июль куни АҚШ президенти Дональд Трамп унинг аралашувидан кейин мазкур оташкесим амалга ошганини билдирди.
Муроса қийин: тарихий келишмовчиликлар
Таъкидлаш жоизки, Таиландда, айниқса хитойликлар иштирокидаги бизнес учун, Камбоджа билан чегарадаги вазиятнинг даврий тарзда кескинлашиб туриши фойда келтирмайди. Бироқ бу масала тай халқининг миллий онги учун муҳим аҳамиятга эга. Сабаби кхмерлар ва тайлар ўртасидаги муносабатлар тарихи анча мураккаб бўлиб, асрлар чуқурига бориб тақалади. Шунинг учун ҳам чегарадаги ибодатхоналарга нисбатан қарашлар жамоатчилик фикрида жуда ҳассос масала бўлиб қолмоқда.
Бутун тўқнашувлар тарихи икки мамлакат баҳслашиб келаётган чегара ҳудудидаги бир неча ибодатхоналар билан боғлиқ. Улар – Прасат Прэахвихеа (Preah Vihear) ва Прасат Та Муэн Тхом (Ta Muen Thom) ибодатхоналари бўлиб, Дангрек тоғ тизмасида жойлашган. Бу баҳсли ҳудудларда 2025 йил июль ойида айнан шу ерларда ҳарбий тўқнашувлар содир бўлган. Бу ибодатхоналар билан боғлиқ масалалар илгари ҳам тортишувларга сабаб бўлган.
Ҳозирги чегара Франциянинг Ҳиндхитойдаги мустамлака бошқаруви даврида белгиланган. Ўша пайтда Таиланд Сиам қироллиги деб аталган ва минтақада Европанинг мустамлакачилик юкига тушмаган ягона давлат эди. Бироқ чегараларни белгилашда французлар устувор мавқега эга бўлган ва тай-кхмер муносабатларидаги мураккаб тарихий жиҳатларни инобатга олмаган.
Мустақилликка эришилгандан сўнг чегара ва ибодатхоналарга доир масалалар халқаро судларда кўриб чиқилган. Масалан, 1962 йилда Гаагадаги суд Preah Vihear ибодатхонасини Камбоджага берган. Бироқ унинг атрофидаги ерлар масаласи очиқ қолган. Та Muen Thom ибодатхонаси эса баҳсли ҳудудда жойлашган.
Идеология ва тамсимлар: Кхмерлар империяси мероси
Ушбу низонинг идеологик ўткир томони шундаки, ушбу ибодатхоналарнинг барчаси Кхмер империяси (802–1431 йиллар) ҳукмронлиги даврида қад ростлаган. Ўша пайтда Камбуджадеша деб аталган бу империя ҳозирги Камбоджа, Лаос, Вьетнам ва Таиланд ҳудудларини ўз ичига олган. Империянинг пойтахти машҳур Ангкор бўлган.
1220 йилда тай халқлари кхмерларга қарши бош кўтарган ва ўзларининг илк қироллигини тузган. Кейинги 200 йил мобайнида тайлар – 1350 йилдан Аютия қироллиги таркибида – Кхмер империясининг ғарбдан келган асосий душманлари бўлган. Шарқдан эса Дайвьет давлатини ташкил этган вьетнамликлар босим кўрсатган. Бу икки томонлама босим натижасида Кхмер империяси XV аср бошларида йўқ бўлган.
Тарихдан одил хулоса чиқариш мумкинми?
Тарихий сиёсат – жуда мураккаб масала. Қадимги кхмерлар буюк санъат асарларини яратган, бироқ шу билан бирга қўшни халқларни забт этиб, уларнинг ресурсларини эксплуатация қилган. Кейин эса бу халқлар бош кўтариб, Кхмер давлатини йўқ қилган. Бу ерда аниқ, одил хулоса чиқариш мумкинми? Балки йўқ. Бироқ бу воқеаларни икки мамлакат жамоатчилиги бугунги кунда ҳам қайта-қайта эсга олиб, баҳсли ҳудуддаги ибодатхоналарни ўз миллий рамзи сифатида қабул қилади.
Шунинг учун бу конфликт ҳозирча бартараф этилган бўлса-да, унинг қайта бошланмаслигига кафолат йўқ. Аммо бу можаро кенг кўламли урушга айланиши эҳтимоли паст. Ҳиндхитойдаги урушлар тарихи шунчаки шунга гувоҳки, ҳатто жуда устун ҳарбий куч, масалан АҚШ каби, ғалаба кафолатига эга эмас. Душман томон йиллар, ҳатто ўн йиллар давомида ўрмонларда ярим партизан урушини олиб бориши мумкин. Шунинг учун ҳам Таиланд ҳам, Камбоджа ҳам узоқ муддатли тўқнашувда манфаатдор эмас. Аммо чегара ҳудудларидаги вақт-вақтдаги кескинлашувлар истисно эмас, чунки бу орқали айрим сиёсий кучлар жамиятда патриотик кайфиятни ошириш орқали ўз машҳурлигини мустаҳкамлашга ҳаракат қилади.
