Нигерда давлат тўнтариши: мамлакатда нималар юз бермоқда
Ҳарбийлар президентни ҳокимиятдан четлатиб, чегараларни ёпдилар
2023 йил 26 июлда президент гвардияси аскарлари мамлакат президенти Муҳаммад Базум қароргоҳига киришни тўсиб қўйишди. 27 июль куни Нигер ҳарбий-ҳаво кучлари полковниги Амаду Абдраман давлат телевидениеси орқали гапириб, президент Муҳаммад Базум «хавфсизлик билан боғлиқ вазият ёмонлашгани ва бошқарувнинг ёмонлиги туфайли» ҳокимиятдан четлатилганини айтди. Ҳокимият ўзларини Ватан Мудофааси Миллий Кенгаши деб атайдиган бир гуруҳ ҳарбий хизматчиларга ўтади. Амаду Абдраманнинг айтишича, Нигер чегаралари ёпилган, умуммиллий комендантлик соати эълон қилинган, республиканинг барча муассасалари фаолияти тўхтатилган. Шу билан бирга, ҳарбийлар ҳар қандай хорижий аралашувдан огоҳлантириб, Муҳаммад Базумнинг фаровонлигини ҳурмат қилишларини қўшимча қилди.
Бу Ғарбий ва Марказий Африка минтақасида 2020 йилдан бери еттинчи ҳарбий тўнтаришдир. 1960 йил августида Франциядан мустақилликка эришгандан бери Нигер тарихида бешинчидир.
Келиб чиқиши араб бўлган маҳаллий сиёсатчи Муҳаммад Базум 2021 йилда мамлакат президенти этиб сайланган. (Президент 5 йил муддатга сайланади – таҳр.). Минтақадаги ғарбпараст сиёсатчилардан бири саналади. 3 август куни у «The Washington Post» орқали жамоатчиликка мурожаат қилди. «Фикрлар» рукнида Муҳаммад Базум «гаровга олинган» шахс сифатида мақола тақдим этган.
«Муҳтож соатимда мен АҚШ ҳукумати ва бутун халқаро ҳамжамиятни конституциявий тузумимизни тиклашимизга ёрдам беришга чақираман», - дея мурожаат қилди Муҳаммад Базум.
Шунингдек, у президентлик даврида Нигерда хавфсизлик билан боғлиқ вазият кескин яхшиланганини ёзади. Бундан ташқари, агар бошланган давлат тўнтариши муваффақиятли бўлса, Нигер миллий бюджетининг 40 фоизини ташкил этувчи чет эл ёрдами тўхтатилиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирмоқда.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, Саҳелнинг марказида жойлашган Нигер иқтисодиёти ёмон диверсификацияланган. Қишлоқ хўжалиги ялпи ички маҳсулотнинг 40 фоизини ташкил қилади. 2021 йилда 10 миллиондан ортиқ киши (аҳолининг 41,8 фоизи — таҳр.) ўта қашшоқликда яшаган. Шу фонда Нигер Нигерия ва Малидаги можаролардан қочиб келаётган қочқинлар оқими билан курашмоқда. 2022 йил 31 август ҳолатига кўра, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Қочқинлар бўйича Олий комиссарлиги бошқармаси мамлакатда 294 467 қочқин ва 350 000 га яқин муҳожирларни аниқлади.
Нигер иқтисодиёти асосан экинлар, чорвачилик ва дунёдаги энг йирик уран конларига асосланган. Қурғоқчилик, чўлланиш даврлари, аҳоли сонининг 3,4 фоизга ўсиши ва уранга глобал талабнинг пасайиши Африка давлатининг маржинал иқтисодиётини таназзулга солди.
Нигер терроризмга қарши курашда Ғарбнинг таянчи сифатида
Франциянинг собиқ мустамлакаси бўлган денгизга чиқа олмаган Нигер Саҳел минтақасидаги исёнчиларга қарши курашда Ғарбнинг асосий иттифоқчиси бўлиб қолмоқда. Бугунги кунда минтақадаги долзарб таҳдидлардан бири аъзолари Нигериянинг шимоли-шарқида, шунингдек, Чад, Нигер, Камерун ва Малида жойлашган «Боко Ҳарам» террор ташкилотидир. 2022 йил февралида «Такуба» терроризмига қарши операцияда иштирок этган давлатлар, жумладан Франция ва Канада қўшинлари Малидан олиб чиқилиши эълон қилинган эди. Париж қўшинларнинг бир қисмини Малидан Нигерга ўтказди. Худди шундай кескинлик шароитида махсус кучларни Буркина-Фасодан олиб чиқишга мажбур бўлди.
Нигер, шунингдек, Саҳрои Кабирдан жанубий Африкадан ноқонуний миграцияга қарши курашда Европа Иттифоқининг асосий иттифоқчиси ҳисобланади. Африка экспертларининг қайд этишича, шунга ўхшаш воқеалар содир бўлаётган Мали ва Буркина-Фасодаги исёнчи гуруҳлар Нигерда ҳокимият алмашишидан фойдаланиши мумкин.
Уран қазиб олиш
Уран биринчи марта 1957 йилда Нигерда мисни қидираётган Франция геологик хизмати томонидан топилган. Ўша вақтдан бери Франция ҳукумати Нигерда ушбу металл конларини қидиришни давом эттирди. 2021 йилда Нигер 2248 тонна уран ишлаб чиқарган ва 2019 йил охирига келиб мамлакатнинг умумий ишлаб чиқариши тахминан 150 минг тоннани ташкил қилган. Ушбу босқичда металл мамлакат пойтахти Ниамейдан 900 км шимоли-шарқда жойлашган Арлит ва Акокан шаҳарлари яқинида қазиб олинади. Шундай қилиб, Нигер дунёдаги уран ишлаб чиқаришнинг 4 фоиздан сал кўпроғини ишлаб чиқаради. Ҳозирги кон очиқ усулда, асосан француз компанияси Somair ва Sopamin ўртасидаги қўшма корхона томонидан Нигер манфаатларини ифодалайди.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, уран олтиндан кейин пул кўринишида Нигернинг иккинчи йирик экспорт маҳсулотидир.
Нигер Европа Иттифоқига уран етказиб берувчи етакчи ҳисобланади. Евратом таъминот агентлиги маълумотларига кўра, Европа Иттифоқи коммунал хизматлари 2021 йилда Нигерда ишлаб чиқарилган 2905 тонна уран сотиб олган. Бу Европа Иттифоқининг уран импортининг 24 фоиздан ортиғини ташкил қилади, шу туфайли Нигерни Қозоғистондан бир оз олдинга ўтиб, Европа Иттифоқининг етакчи уран манбаига айланди.
Нигерда рўй бераётган сиёсий воқеалар муносабати билан бир қатор экспертлар бу Африка давлатидан Европага уран етказиб беришда узилишлар бўлиши мумкинлигини айтишмоқда. Бироқ, ҳозирча Нигернинг янги ҳокимиятлари томонидан уран экспорти йўналишларидаги ўзгаришлар ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Ўз навбатида, Европа Иттифоқининг Евротом агентлиги, агар Нигер уран етказиб беришни қисқартирса, Европада атом энергияси ишлаб чиқаришга бевосита хавф туғдирмаслигини айтди, чунки Европа Иттифоқи энергетика компанияларидаги уран захиралари кейинги уч йил давомида сақланиб қолади.
Айни пайтда жаҳон бозорида уран нархи бироз ошди. Шу тариқа, ураннинг спот нархи душанба куни 56,15 доллардан (ўтган ҳафтадаги кўрсаткич – таҳр. эслатма) 56,25 долларга кўтарилди. Бироқ мутахассислар кўпчилик соҳа раҳбарлари уран бўйича узоқ муддатли шартномалар тузаётганини ҳисобга олсак, Нигердаги воқеалар туфайли уран нархининг сезиларли даражада ошишини башорат қилишмайди.
Нигердаги ҳозирги вазият
Мақолани ёзиш пайтида Америка Қўшма Штатлари Нигердаги элчихонасини қисман эвакуация қилишни буюргани маълум бўлди. Юзлаб чет эл фуқаролари аллақачон мамлакатдан эвакуация қилинган, 31 июль куни эса Франция элчихонаси намойишчилар томонидан ҳужумга учраган. Нигерда собиқ мустамлакачи давлат бўлган Франция мамлакат устидан назорат ўрнатган ҳарбийлардан ўз элчихонаси хавфсизлигини кафолатлашни сўради. Франция мудофаа вазири Себастьян Лекорнунинг сўзларига кўра, ҳозирда 1000 дан ортиқ Франция фуқаролари ва бошқа европаликлар олиб кетилган. Айрим элчихоналар ва вазирликлар атрофида, шунингдек, президент саройи яқинида ҳарбийлар мавжуд.
«Вазият ўзгарди, шунинг учун одамлар жуда хавотирда. Улар келажак ҳақида, нима бўлишидан хавотирда», — деди Франция мудофаа вазири.
Нигер пойтахти Ниамейдаги Британия элчихонаси ҳам хавфсизлик билан боғлиқ вазият туфайли ходимлар сонини қисқартиришини маълум қилди. Франция ва Европа Иттифоқи аллақачон Нигерга молиявий ёрдамни тўхтатиб қўйган.
Ғарбий Африка Давлатларининг Иқтисодий Ҳамжамияти (ЭКОВАС), 15 та Ғарбий Африка давлатларининг савдо блоки, шунингдек, Нигер билан барча тижорий операцияларни тўхтатиш ва мамлакатнинг минтақавий марказий банкдаги активларини музлатиш каби санкциялар киритди.
Муаллиф: Арнур Раҳимбеков
