Марказий Осиёда электрон тижорат: ўсиш, қийинчиликлар ва истиқболлар
Жаҳон савдоси тез суръатлар билан ўзгариб бормоқда ва Қозоғистон Марказий Осиёда етакчилардан бирига айланмоқда. Электрон тижорат бизнес учун мижозлар билан мулоқот қилишнинг асосий форматига айланган. Сўнгги тўрт йил ичида бозор бир неча бор ўзгарди ва янги истеъмол одатлари чакана савдони ўзгартирди. Таҳлилий кузатувчи Kazinform ушбу савдо формати қандай ривожланаётганини ва бу минтақа иқтисодиёти учун нимани англатишини ўрганади.
Рақамли бозор тезлашмоқда
QazTrade маълумотларига кўра, глобал электрон тижорат ҳажми 2024 йилда 6,3 триллион долларга етади, онлайн савдо эса барча чакана савдонинг қарийб 20 фоизини ташкил қилади.
"Бугунги кунда дунё аҳолисининг тахминан 30 фоизи онлайн харидларни амалга оширади ва бу улуш ўсишда давом этади. Келгуси йилларда глобал электрон тижорат бозори 8,3 триллион долларга етиши мумкин", - деб таъкидлайди QazTrade бошқарувчи директори Айнура Амирбекова.
Бу тез кенгайиш электрон тижоратни нафақат тез ривожланаётган сегмент, балки глобал иқтисодиётнинг келажакдаги тузилмасининг асосий элементига айлантиради.
Глобал тенденциялар фонида Қозоғистон айниқса сезиларли ўсишни намойиш этмоқда. 2020 йилдан бери мамлакатда электрон тижорат ҳажми етти бараварга ўсиб, 2024 йил охирига келиб 3,2 триллион тенгега етди. Онлайн савдо улуши чакана савдо бозорининг 14 фоизидан ошди ва ўсишда давом этмоқда. 2029 йилга келиб бу кўрсаткич 18,5 фоизга етиши кутилмоқда.
“Электрон тижорат кундалик ҳаётнинг бир қисмига айланди. Қозоғистон глобал тенденцияларга амал қилмоқда ”, - деб таъкидлайди Айнур Амирбекова.
Бозор ўсиши бир нечта омиллар билан боғлиқ: нақд пулсиз тўловларнинг тез тарқалиши, маркетплейсларининг ривожланиши, мавжуд логистика ечимлари ва истеъмолчилар одатларининг ўзгариши - харидорлар тезлик ва рақобатбардош нархларни тобора кўпроқ қадрлаяптилар.
Тобора кўпроқ ўрта бозор чакана сотувчилари ўз сайтларидан воз кечиб, йирик бозорларнинг тайёр инфратузилмасига ўтяпти. Бугунги кунда онлайн савдонинг 62% электроника ва истеъмол товарларига тўғри келади, яна 38% оммавий бозор маҳсулотларидан келади. Электрон e-grocery сегменти шаклланган бўлиб, Kaspi, Яндекс Еда ва Magnum етакчилар қаторида.
Қозоғистонда e-commerceни қўллаб-қувватлаш учун 2027 йилгача электрон тижоратни ривожлантириш режаси тасдиқланди: тадбиркорлар ўқитилади, профессионал стандартлар янгиланади ва "Қозоғистонда ишлаб чиқарилган" бўлимлари яратилади. Бундан ташқари, Хитойдан товарларни тўғридан-тўғри сотиб олиш учун B2B платформалари ишга туширилди, бу эса харид нархларини 10-30% га пасайтириш имконини беради.
Ozon ва Wildberries Астана ва Алматида умумий майдони 291 000 квадрат метр бўлган учта фулфилмент-марказини қуряпти. “Казпочта” ўзининг хитойлик ҳамкорлари билан биргаликда йирик логистика лойиҳаларини амалга ошириб келяпти ва JD.com сайтининг рус-қозоқ версиясини ишга туширяпти.
Шунингдек, истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги янги қонун тайёрланяпти, унда бозорлар учун кафолатлар, қайтаришлар, маълумотларнинг аниқлиги ва маълумотларни сақлаш бўйича талаблар белгиланади. Маркетплейс маълумотларини давлат даромадлари идораларига ўтказиш тўғрисидаги қоидалар 2026 йилда кучга киради.
Бизнес учун қийинчиликлар - бозор тўловлари, қишлоқ жойларда интернет сифати ва божхона процедураларининг мураккаблигини ўз ичига олади. Қозоғистон Республикаси Савдо ва интеграция вазирлиги e-commerce улушини ошириш мақсадига эришиш мумкинлигини ва 2026 йилда жорий этиладиган миллий маҳсулот каталоги маслаҳат характерига эга бўлишини ва савдога тўсқинлик қилмаслигини таъкидлайди.
Минтақавий етакчилик
Марказий Осиё одатда электрон тижоратдаги улушини оширмоқда, бироқ мамлакатлар ўртасидаги тафовут сезиларли даражада сақланиб қолмоқда. Қозоғистон ва Ўзбекистон катта бозорлари, ривожланган молиявий инфратузилмаси ва логистикаси туфайли минтақавий электрон тижоратнинг асосини ташкил қилади. Қирғизистон ва Тожикистон ҳозирда кичик бизнес ва трансчегаравий буюртмаларга эътибор қаратмоқда, Туркманистон эса чекланган онлайн айланмага эга энг ёпиқ сегмент бўлиб қолмоқда.
IMARC Group ҳисоб-китобларига кўра, Марказий Осиёдаги электрон тижорат бозори 2024 йилда 14,7 миллиард долларга етди, бу 2023 йилдаги 11,1 миллиард доллардан 32% га ўсишдир.
Қозоғистон 7,3 миллиард долларлик бозор ҳажми билан минтақадаги энг йирик ўйинчи бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон энг тез ўсиш суръатларини намойиш этмоқда: унинг бозори 2021 йилдаги 201 миллион доллардан 2023 йилда 543 миллион долларгача ошди. "Рақамли Қозоғистон" ва 2023–2027 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон электрон тижоратини ривожлантириш стратегияси каби давлат дастурлари, шунингдек, Ғарб санциялари қўлланилгандан сўнг Россиянинг Ozon, Wildberries ва Yandex бозорларининг фаол тарғиботи сезиларли даражада таъсир кўрсатди.
Бироқ, ушбу сектор минтақанинг барча мамлакатларида ҳали ҳам жиддий чекловларга дуч келмоқда. Денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакатлар туфайли юқори логистика харажатлари етказиб бериш харажатларини 20-30% га оширади. Қишлоқ жойларда рақамли уланиш пастлигича қолмоқда: уй хўжаликларининг атиги 40% ишончли кенг полосали интернетга эга.
IMARC Group прогнозларига кўра, инфратузилма яхшиланган тақдирда, Марказий Осиё бозори 2030 йилга келиб 50-70 миллиард долларгача ўсиши ва 2040 йилга келиб 200 миллиард доллардан ошиши мумкин, бу эса 500 000 дан ортиқ иш ўринларини яратиши мумкин.
Иқтисодчи ва Public Policy Research Center директори Меруерт Махмутова финтех минтақавий етакчиликнинг асосий омили бўлганини таъкидлайди.
"Марказий Осиёда онлайн тижорат тўлов технологияларининг ривожланиши туфайли тез суръатлар билан ўсиб бормоқда. Қозоғистон ҳақли равишда энг ривожланган финтехга эга мамлакат сифатида биринчи ўринда туради", - деб таъкидлайди эксперт.
Агар Марказий Осиёнинг бешта мамлакатининг умумий онлайн савдо ҳажмини 100% деб ҳисобласак, Қозоғистон 2024 йилда деярли 84% ни ташкил этади. Бу шунчаки юқори улуш эмас - бу мамлакатнинг узоқ муддатли рақобатбардош мавқеини шакллантирувчи технологик устунлик кўрсаткичидир.
Қозоғистон савдонинг янги даврига қадам қўймоқда
Қозоғистон чакана савдо бозорини чуқур ўзгартириш арафасида турибди. Ривожланган финтех-экотизими, аҳолининг рақамли етуклиги ва онлайн хизматларга бўлган юқори талаб электрон тижоратни янги асосий иқтисодий моделга айлантирди. Келгуси йиллар учун асосий вазифалар офлайн чакана савдони мослаштириш, логистика инфратузилмасини ривожлантириш, чакана савдо майдонини оптималлаштириш ва бозорлар ўртасида рақобатни сақлаб қолишдир.
Мамлакатимиз нафақат глобал электрон тижорат бозорининг иштирокчисига айланиб боряпти, балки Марказий Осиёда ўз таъсир доирасини шакллантиряпти ва минтақада рақамли тижоратни ривожлантириш учун замин яратмоқда.
Муаллиф: Ержан Утепқалиев
