Кузнинг биринчи кунидан бошлаб Қозоғистонда қандай ўзгаришлар бўлади
ASTANА. Кazinform – Қозоғистонда 1 сентябрдан бошлаб пенсия тўлаш тартиби ўзгаради, талабалар стипендиялари миқдори оширилади. Мактабларда тўғри овқатланиш бўйича халқаро тавсияларга мувофиқ ишлаб чиқилган янги овқатланиш стандарти ва истиқболли меню кучга киради. Кузнинг биринчи кунидан кучга кирадиган ушбу ва бошқа ўзгаришлар ҳақида Кazinform шарҳида ўқинг.
Пенсия тўлаш тартибидаги ўзгаришлар
Ҳукуматнинг 2025 йил 18 августдаги қарори билан пенсия тўловлари ва Ягона жамғариб бориладиган пенсия фондига (ЯЖБПФ) бадалларни ушлаб қолиш тартибини тартибга солувчи қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартиришлар киритилди.
Пенсия тўловлари ариза берилган кундан ёки электрон ариза рўйхатга олинган кундан бошлаб тайинланади ва пенсия ёшига етгунга қадар ёки жамғармалар тўлиқ тугатилгунга қадар амалга оширилади. Ягона жамғариб бориладиган пенсия фонди ҳар йили тўлов миқдорини мустақил равишда қайта ҳисоблаб чиқади.
Қозоғистон фуқаролигини йўқотган, чет элга доимий яшаш учун кетган ёки ҳужжат ҳақиқий эмас деб топилган тақдирда, тўлов норматив ҳужжатларда белгиланган тартибда тўхтатилади. Вафот этган жамғарувчининг дафн маросими учун бир марталик тўлов кўзда тутилган. У 94 ойлик ҳисоб-китоб кўрсаткичидан (БҲМ маъносида) ошмайди, лекин ҳисобварақдаги жамғарма миқдоридан кўп эмас. Агар ушбу тўловдан кейин қолдиқ энг кам пенсия миқдоридан кам бўлса, у оила аъзоларига ўтказилади.
Мажбурий пенсия бадалларини, мажбурий касбий пенсия бадалларини ва иш берувчининг бадалларини ушлаб қолиш тартибига ҳам ўзгартиришлар киритилди. Шундай қилиб, мажбурий пенсия бадаллари ва мажбурий касбий пенсия бадаллари Солиқ кодексида назарда тутилган айрим тўловлар ва даромадлардан ушлаб қолинмайди. Хусусан, ушбу имтиёз қуйидагиларга тааллуқлидир:
- Солиқ кодексининг 319, 329, 330 ва 341-моддаларида назарда тутилган даромадлар (айрим бандлар бундан мустасно).
- ногиронлиги бўлган шахсларга тўланадиган натура ва моддий тўловлар.
Иш берувчиларнинг бадаллари бўйича ҳам худди шундай тартиб ўрнатилади: ҳисоблашда баъзи тўловлар ва даромад турлари ҳисобга олинмайди.
Стипендиялар кўпаяди
Мамлакатда талабалар стипендиялари ҳар йили 15-20 фоизга ошиб бормоқда. Масалан, 1 сентябрдан бошлаб талабалар стипендиялари — 20, магистратура ва докторантура стипендиялари 15 фоизга оширилади. Шу жумладан:
- бакалавр стипендиялари — 52 372 тенге
- педагогик мутахассисликлар учун - 84 минг тенге
- магистратура учун – 117 098 тенге
- докторлик илмий даражалари учун - 262 500 тенге.
Шундай қилиб, талабалар стипендиялари миқдори 2020 йилга нисбатан 2 баробар оширилди.
Бундан ташқари, талабаларнинг илмий-тадқиқот ва ўқув-маърифий фаолиятини рағбатлантириш, энг иқтидорли ва қобилиятли талаба ва магистрантларни қўллаб-қувватлаш, шунингдек, интеллектуал салоҳиятини шакллантиришга кўмаклашиш мақсадида жами 1080 нафар талаба ва 8 нафар магистрантга Президент стипендияси тайинланади. Эслатиб ўтамиз, Президент стипендиясининг миқдори:
- талабалар учун - 83 796 тенге
- магислар трантлар учун - 194 048 тенге.
Стипендия олувчилар учун асосий танлов мезони фақат "аъло" (А, А -) ўқишдир. Шунингдек, талаба ва магистрантларнинг республика ва халқаро олимпиадалар, ижодий беллашувлар, спорт мусобақалари, фестивалларда эришган ютуқлари инобатга олинади. Бундан ташқари, ихтиро муаллифлари стипендия соҳиби бўлишлари мумкин.
Президент стипендиялари давлат органлари ўртасида қуйидагича тақсимланди:
Фан ва олий таълим вазирлиги:
- талабалар учун - 1014 та стипендия
- магистрантлар учун - 5 та стипендия.
Маданият ва ахборот вазирлиги:
- талабалар учун — 17 та стипендия
- магистрантлар учун — 1 стипендия
Соғлиқни сақлаш вазирлиги:
- талабалар учун — 4 та стипендия
- магистрантлар учун — 1 стипендия
Қишлоқ хўжалиги вазирлиги:
- талабалар учун — 45 та стипендия
- магистрантлар учун — 1 стипендия
9-синф битирувчилари касб-ҳунар йўналиши бўйича бепул таълим оладилар
Меҳнат бозорини талабга эга мутахассислар билан таъминлаш мақсадида давлат томонидан 9-синф битирувчиларининг бепул таълим олиши учун имконият яратилмоқда. Натижада жорий йилда 153 минг ўқувчи талабга эга техник ва касб-ҳунар таълими билан бепул таъминланади. Бу кўрсаткич ўтган йилга нисбатан 10 минг ўринга кўпайган. Давлат буюртмасининг 70 фоизи техник йўналишларга, жумладан, машинасозлик, транспорт, энергетика, ахборот технологиялари, қурилиш ва бошқа соҳаларга йўналтирилган.
Рақобатбардош мутахассислар тайёрлаш, таълим муассасаларини замонавий моддий-техник база билан тўлиқ таъминлаш, педагог кадрлар малакасини оширишга асосий эътибор қаратилмоқда. Айни пайтда касб-ҳунар ва техник таълим тизимини ўзгартириш бўйича кенг қамровли ишлар амалга оширилмоқда. Бунда давлат буюртмалари ҳажмини ошириш, илғор халқаро тажрибани таълим дастурларига жорий этиш, касбий маҳорат чемпионатларини ўтказиш киради. Шунингдек, корхоналар учун дуал таълим тизимини ривожлантириш, мутахассислар тайёрлаш учун бизнес тузилмалари ва инвесторларни жалб этиш кўзда тутилган.
Бугунги кунда техник ва касб-ҳунар таълими тизимида 772 та коллеж фаолият юритмоқда. Коллежларга 518 та корхона ҳомийлик қилмоқда, уларнинг сонини 4 мингтага етказиш режалаштирилган. Бундан ташқари, иш берувчилар билан биргаликда касбий стандартлар ва давлат мажбурий таълим стандартлари ҳамда WorldSkills стандартлари талабларини инобатга олган ҳолда 8 мингга яқин таълим дастурлари ишлаб чиқилди. Жорий йилда коллежлар ва иш берувчилар томонидан 2 мингдан ортиқ таълим дастурлари ишлаб чиқилади, 2 минг нафар ўқитувчи ишлаб чиқариш корхоналарида амалиёт ўтайди.
Ўқувчилар янги стандарт бўйича овқатланишади
1 сентябрдан бошлаб таълим муассасаларида тўғри овқатланиш бўйича халқаро тавсияларга мувофиқ ишлаб чиқилган янги овқатланиш стандарти ва кўп вариантли намунавий истиқболли меню жорий этилди. Озиқланишнинг янги стандарти тўғри овқатланишга қаратилган. Хусусан, семизлик, қандли диабет, юрак-қон томир ва бошқа касалликларга чалиниш хавфини камайтириш мақсадида шакарни 3,6 баробар, тузни эса 5 баробар камайтиришни назарда тутади. Ушбу меъёр юқумли бўлмаган касалликларни, жумладан, болаларда семиришни 15 фоизгача, қандли диабетни 20 фоизгача, артериал гипертензияни 18 фоизгача ва бошқа сурункали касалликларни 15 фоизгача камайтиришга ёрдам беради.
Қуйидаги асосий ўзгартиришлар киритилади:
- болалар бўладиган муассасаларга алоҳида мақом берилади;
- объектдаги мавжуд вазиятни тўғри баҳолаш учун бўлажак текширувлар ҳақида олдиндан хабардор қилиш талаби бекор қилинади;
- объектларни санитария-эпидемиология талабларига мувофиқлигини таъминлаш бўйича мониторинг ташрифлари тизими жорий этилади.
Овқатланиш стандарти овқатланиш блоклари бўлмаган кичик мактаблар учун менюни тақдим этади. Биринчи марта ейишга яроқсизлик индекси (товоқдаги озиқ-овқат чиқиндилари) тушунчаси жорий этилди, бу эса мактаб овқатланишидан қониқиш даражасини баҳолаш имконини беради.
Янги овқатланиш стандарти таълим муассасалари ва мактабгача таълим муассасаларига тааллуқлидир.
«ДосболLIKE»
Болалар ва ўсмирлар ўртасида буллингни камайтириш, таълим муассасаларида хавфсиз, қўллаб-қувватловчи ва ўзаро ҳурмат муҳитини яратишга қаратилган «ДосболLIKE» маҳаллий профилактика дастури илк бор мамлакатнинг барча мактаб ва коллежларида жорий этилди.
У Болалар фаровонлиги индекси тамойиллари ҳамда халқаро ва маҳаллий норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ ишлаб чиқилган ҳамда буллингга қарши кураш бўйича илғор халқаро тажрибага асосланади.
Дастур мамлакатнинг 9 вилоятидаги 50 та мактабда синовдан ўтказилди, унда 70 мингга яқин ўқувчи ва 5,5 мингдан ортиқ ўқитувчи иштирок этди. Уни амалга ошириш бир неча босқичлардан иборат эди:
- ҳозирги ҳолат диагностикаси
- мактаб булингининг олдини олиш тизимини яратиш
- ўқитувчиларни тайёрлаш ва ота-оналарни жалб қилиш.
Диагностика натижаларига кўра, ҳар бир мактаб барча иштирокчилар - ўқувчилар, ўқитувчилар ва ота-оналар иштирокида буллингга жавоб беришнинг ўзига хос моделини ишлаб чиқди.
Тажриба натижаларига кўра, ўқувчилар ва ўқитувчилар ўртасида ўтказилган сўровлар мактаб муҳитида сезиларли ижобий ўзгаришларни кўрсатди. Хусусан, 2025 йилда буллинг билан шуғулланувчи тажовузкорлар (буллерлар) улуши 2024 йилга нисбатан 1,5 фоизга камайди.Бундан ташқари, ўзини жабрланувчидек ҳис қилаётган ўқувчилар (виктимлар) сони 5,4 фоизга камайди. Бундан ташқари, улар ишонишлари ва ўз сирларини баҳам кўришлари мумкин бўлган катта мураббийи бўлган болалар сони уч баравар кўпайди.
Апробация натижасида энг самарали амалиётлар Астана, Алмати шаҳарлари ҳамда Абай ва Жамбил вилоятларидаги мактабларда кузатилди. Шикоят → таҳлил → ёрдам режаси → назорат модели ушбу мактабларда муваффақиятли қўлланилди. Бу жараёнда буллингга қарши махсус гуруҳлар ва кейинги мониторинг чоралари йўлга қўйилди.
Дастур мутахассисларни кенг кўламда тайёрлашни назарда тутади. 2,5 мингдан ортиқ ўқитувчи, психолог ва таълим тизими ходимлари аллақачон ўқитилди. Йил охиригача бу кўрсаткични 8 мингдан ортиқ мутахассисга етказиш режалаштирилган.
ХЭКлар қайта рўйхатдан ўтишлари керак
15 сентябрдан бошлаб “Уй-жой муносабатлари тўғрисида”ги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар кучга киради, 51-6-модда эса хонадон эгалари кооперативлари (ХЭК) фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига киритилган. ХЭКлар фаолияти нафақат қонун ҳужжатлари билан, балки ваколатли орган томонидан тасдиқланадиган ХЭКнинг намунавий устави асосида ҳам тартибга солинади. Барча ХЭКлар бир йил ичида мажбурий қайта рўйхатдан ўтишлари керак. Бунда адлия идораларига низом тақдим этиш шарт эмас. ХЭК нотижорат ташкилот сифатида рўйхатга олинган ва худди шу мақомда ишлайди.
ХЭКнинг мажбурий хизматлари:
1. квартиралар, нотурар жойлар, омборлар ва автотураргоҳлар эгалари рўйхатини шакллантириш;
2. аҳолининг хавфсизлиги ва қулай яшаш шароитларини таъминлаш;
3. ялпи мажлисларни ташкил этиш ва ўтказиш;
4. коммунал хизматлар кўрсатиш бўйича шартномалар тузиш;
5. мажлис ва кенгаш қарорларини бажариш;
6. мажлисга қуйидаги ҳужжатларни тайёрлайди ва тақдим этади:
- йиллик харажатлар сметаси лойиҳаси;
- ойлик ва йиллик ҳисоботлар.
7. 15 кун муддатда кондоминиум объекти учун жорий ва жамғарма ҳисобварақларини очиш ва юритиш;
8. барча турдаги бадалларнинг ўз вақтида тўланишини назорат қилиш (шу жумладан омборлар ва тураргоҳ учун);
9. мулк эгаларига ёзма сўров бўйича қуйидаги ҳужжатларни тақдим этишлари керак:
- ҳисоб-китобларнинг нусхалари;
- молиявий ҳужжатлар;
- ҳисоботлар ва мажлис баённомалари (қоғоз ва/ёки электрон шаклда).
10. коммунал хизматлар сифатини назорат қилиш;
11. иситиш мавсумига тайёргарлик кўришни, лифтларнинг ишлашини ва хавфсизлик тизимларининг (ёнғин сигнализацияси, тутун детекторлари ва бошқалар) ишлашини таъминлаш;
12. уй-жой коммунал хизмат кўрсатиш соҳасидаги электрон ахборот тизимларига маълумотларни киритиш.
ХЭКнинг барча даромадлари фақат қонун ҳужжатларида белгиланган мақсадларга йўналтирилиши керак. Даромадни иштирокчилар ўртасида тақсимлашга йўл қўйилмайди.
Якка тартибдаги тадбиркорликни рўйхатдан ўтказиш шартлари ўзгаради
Июль ойида Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев “Қозоғистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига уй-жой коммунал хўжалиги, тадбиркорлик ва экспорт-кредит агентлиги фаолиятига оид ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонунни имзолаган эди. Мазкур қонун билан Тадбиркорлик кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Ушбу ўзгаришлар 15 сентябрдан кучга киради.
Шундай қилиб, қуйидаги шартлардан бирига жавоб берадиган жисмоний шахслар якка тартибдаги тадбиркор сифатида мажбурий давлат рўйхатидан ўтказилиши керак:
- ёлланма меҳнатдан доимий фойдаланиш
- якка тартибдаги тадбиркорлик фаолиятидан солиқ қонунчилигига мувофиқ ҳисобланган йиллик даромади тегишли молиявий йилнинг 1 январига амалдаги энг кам иш ҳақининг 360 бараваридан ортиқ бўлган.
Шундай қилиб, якка тартибдаги тадбиркор сифатида рўйхатдан ўтиш учун максимал йиллик даромад ҳозиргидек энг кам иш ҳақи миқдорида эмас, балки ойлик ҳисоб-китоб кўрсаткичи миқдорида белгиланади. Шу сабабли, максимал даромад 12 БҲМдан 360 БҲМ гача ошади (1 БҲМ 2025 йилда — 3 932 тенге).
Хорижий ишчи кучини жалб қилиш механизми янгиланади
1 сентябрдан бошлаб Қозоғистонга хорижий ишчи кучини жалб қилиш механизми янгиланиб, кучга киради. Янги ўзгаришлар ички меҳнат бозорини ҳимоя қилиш ва бандлик жараёнини соддалаштиришга қаратилган. Шу муносабат билан иш берувчилардан аввало электрон меҳнат биржасида бўш иш ўрни ҳақида эълон бериш ва маҳаллий мутахассисларни излаш талаб этилади. Агар 15 кун ичида тегишли номзод топилмаса, иш берувчи чет эллик мутахассисга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
Мурожаат электрон шаклда Egov.kz, Elicense.kz, Enbek.kz порталлари ва Migration.enbek.kz тизими орқали кўриб чиқилади. Ҳужжатлар давлат ахборот тизимлари томонидан автоматик тарзда текширилади. Бу комиссия иштирокини йўқотади ва инсон омилини камайтиради. Бундан ташқари, иш берувчилар чет эллик ишчилар билан тузилган меҳнат шартномаларини махсус ягона тизимга киритишлари ва уларнинг индивидуал идентификация рақамини олишларини таъминлашлари шарт.
Янги тартиб Қозоғистон фуқароларини иш билан таъминлашга устувор аҳамият беради ва давлат хизматларини кўрсатишда қоғозбозликни камайтиради.
